«Театр» гафуни дегь чIаван грек чIалай элкъуьрайла,»Тамаша къалурдай чка»хьтин мана гузва. Чи халкьдин тарих гьикьван дегьринра аватIани, Лезги театрдин тарих са акьванни яргъал фенвач. Дуьз я, чи халкьдихъ чара-чара къугъунар-тамашаяр аваз хьана, ибурни са гьи ятIани суваррихъ галаз галкIайвиле кьиле тухудай кьван…
Лезги театрдин тарих чирунин мураддалди за зи рагьмет хьайи дуст, яргъал йисара СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Гьукуматдин Музыкадинни Драмадин Лезги Театрдин директор, кьилин режиссор хьайи, гьакIни са шумуд сегьнедин эсердин автор Э. С. Наврузбегован «Лезги Театр»(Магьачкъала-I994-йис,урусдал)улуб гъиле кьуна. Ам кIел ийирдавай дегь чIаварилай къад йис идлай виликдалди чи театрдин тарих зи вилерикай карагъзавай: Лезги нинийрин театр, Яран, КIару(пIинийрин), Цуькверин суваррин мярекатар, Пешапай, Гуни ва маса ихьтин адетар…
Винидихъ тIвар кьунвай автордин кхьинрай, чахъ ХХ вишйисан сифте кьиле кьве театр аваз хьана: 1. Бакуда 1905-1929-йисара кардик хьайи Сураханыдин Лезги театр. 2. Ахцегьа 1906-1949-йисара зегьмет чIугур Лезги театр. Амани лугьун хьи, а девирда Кефер Къавкъазда са халкьдихъни вичин театр авачир… Гуьгъуьнай Лезги театр Дербентдиз акъатна, 1949-йисалай и къадим шегьерда кIвалахиз эгечIна(И театр 1938-йисалай С.Сулейманан тIварцихъ гала). Чаз а улубдай мадни чир жезва хьи, Лезги театр арадал гъунин, ам вилик тухунин карда Идрис Шамхалован(1880-1944), Сефербег Агъабалаеван(1890-1964), Сафият Аскаровадин(1907-1955) ва масабурун чIехи зегьмет хьанай!
1960-йисара къубапатан эквалайри(интеллигенцияди) чIугай зегьмет себеб яз, гьа девирда КцIар шегьерда Забит Ризванован гъиликдарвилик кваз Лезги Халкьдин Театр арадал гъана. Ам са театр хьиз кIвачел ахкъалдунин рекье Имамали Илясован, Нура Алимовадин, Къияфеддин Гьажиеван, Рагьимхан Къараханован, Экпер Фарзалиеван ва мсб. зегьметар квадарна виже къведач!
Cоветар чкIайдалай кьулухъ, Азербайжан Республикадин Президент А.Элчибега 1992-йисуз гайи указдалди КцIар шегьерда Гьукуматдин Лезги Драм Театр кардик экечIна. Чахъ авай малуматрай, и театр арадал гъайидалайнихъ къадсалай виниз вахт алатнаватIани, адахъ къедалди я кьилди дарамат, я вини дережада чирвилер къачур, кIелнавай актйорар, режиссорар хьанвач. Халкьдин сивера адаз З.Ризванован тIварунихъ галай театр лугьузватIани, ам къедалди тIвар алачиз ама!..
Зун са шумудра, вични чара-чара чIавара, и театрдин тамашайриз килигай кас я. РикIел хквезва режиссор Элфеддин Рагьимханова сегьнедал эцигай «Эзоп» тамаша… ЧIехи кхьираг Фигейредодин къелемдикай хкатнавай и эсер рагьмет несиб хьайи Элфеддин стхади гьикI вини дережада аваз сегьнедал акъудайтIа, садрани зи рикIелай алатдач!
1995-йисан гатфарихъ режиссор Балакерим Сеферова Мирзали Рустамован «Кооперативдин аламатар» комедия сегьнедал эцигнай. Заз чидай гьаларай, и тамаша КцIар, гьакIни Хачмаз райондин вири чIехи хуьрера къалурнай.
КцIарин Гьукуматдин Лезги Драм Театрда алатай къанни кьве йисан къене И.Илясов, Къ.Гьажиев, К.Юсуфова, Гь.Насруллаев, З.Аминова, Б.Сеферов хьтин, халкьдин патай гьуьрмет къачунвай актйорри кIвалахнай.
И театр авай гьалдихъ галаз мукьувай таниш хьун патахъай алай йисан майдин вацра зун «Шурали»(халкьдиз рикIяй кани и эсердиз садбуру «Шуршурали» лугьуда) тIвар алай тамашадиз килигнай. Дагъустандин халкьдин артист, чи халкьдин рикI алай шаир- композитор А.Мегьмана туькIуьрнавай и музкомедия сегьнедал эцигнавайди «Азербайжан Республикадин културадин дамахдин кIвалахдар», режиссор Багъир Агьмедов тир. Ирид актйор къугъвазвай и тамашадай чи вили кьурди Гуьлгез(Кифаят Юсуфова), Шурали(Гьасрет Насруллаев), садни Самбур халу(Пирверди Пирвердиев)хьанай. Чахъ галаз ихтилатдай чIавуз режиссорди коллективдин вилик акъвазнавай са шумуд куьлуь-шуьлуьдикай раханай. Са гафуналди, кIватI хьанвайбур театрдин и тамашадилай рази амукьна.
2015-йис Лезги театрар патал юбилейдин йис я, 110 тамам жезва. Ихьтин юбилейдин вилик гьам Азербайжан Республикадин, гьакIни Дагъустан Республикадин гьукуматрин кьилевай ксари чпин чинар чи театррихъ элкъуьрнайтIа, и коллективрихъ авай дерди-балаяр алуднайтIа, вуч хъсан жедай! КцIарин Гьукуматдин театрда са касдихъ хьайитIани орден-медал, дамахдин тIвар авач… И театр лезги халкьдин чIехи зари, ам туькIуьруна галат тавуна зегьмет чIугур касдин- Забит Ризванован тIварцихъ ягъунин вахт фадлай агакьнава.
И мукьвара чи республикадин талукь органри гайи малуматрай, Баку шегьерда Лезги театр патал кутугай дарамат эцигдайвал я. Хъсан жедай, цIийи Лезги Драм театр 1905-йисуз Сураханыда театр тешкилай касдин -ИДРИС ШАМХАЛОВАН-тIварцихъ ягъанайтIа! Гьа театрдин директорни кьилин режиссор везифайрални Азербайжан Республикадин халкьдин артист, сегьнедал вичин кьил рехи авунвай Женнет Селимова эцигнайтIа, чи халкьдин кьил мадни вине жедай! Садни, Советрин девирда Бакуда хьайи лезги актйорар, режиссорар гьазурдай курсар фадвилелди кардик кухтун чи эрзиман мурад я!
За чи театррин коллективриз рикIин сидкьидай агалкьунар тIалабзава.
P.S. КцIарин Гьукуматдин Лезги Драм Театрди вичин 2015 — йисан цIийи сезон тIвар-ван авай журналист, кхьираг, режиссор Этибар СтIурвидин “КIири буба” песадалди ахъайна.
Вакъиф Муьшкуьрви