КцIар райондин къадим ва тIварце Алупан чIаварин топоним авай хуьрерикай садни Яргунар я. Хуьр алай чка, вичин стратегиядиз килигна чавай Дербентдихъ галаз гекъигиз жеда. Маса гафуналди, Дербент вири карванрин ВАР ятIа, Яргунарни и дередин гъвечIи Дербент я. Вучиз лагьайтIа, Яргунар гьам Мушкуьр-Шагьдагъ, гьакIни КIеле-ЦIехуьл муьгъ- Дагъустан рекъерин варар я. Иниз чна арандиз, яни чпин паласа ва талайриз физ – хуьквезвай 14 хуьруьн ( Мучугъ, КIур, ЭчIехуьр, ЧIехи Муругъ, ТIула ТIигьир, Кчан, СтIур, Кьвехуьр, Хуьлухъ, Кьилегь, Нежефхуьр, ТIигьиржал, Калунхуьр ва ЦIехуьл) агьалийрин «варар» жен алава хъавуртIа, и хуьруьн жугърафи кьетIенвал чавай кьатIи жеда.
ИкI я лугьуз, Яргунрал гьамиша гьакимрин пачагьрин гарнизонар хьанва. И статус тастикьардий атрибутарни и хуьре амазма. Яни Карвансараяр, КIеле, Зиккурат, Килиса ва МискIинар. И обектрин тIварар къенин юкъуз чав агакьарзавай тарихдин гелер (топонимар, оронимар, гьидронимар) Яргундал алама.
ХУЬРУЬН ТIВАРЦИКАЙ КЪВЕ ГАФ
Яргун — Яргунар топонимдин мана ачухрин патал чна сифте яз и хуьруьн пун гьи чIавариз кутунаватIа тайинарин. Вучиз лагьайтIа, хуьрел тIвар эцигуниз гьар деврда вичиз тIалукь философия, девирдин диндин таъсир авачиз хьанвач. Чаз аквазвайвал Яргун топонимда ЯР — гафунин диб ава ва Яр Алупан диндин терминрикай сад я. Экуьн Яр чIулав къуватриз гъалиб къвенин сад лагьай муштулух, чIулав къуватрин – гуж квахьунин сифте ЛЕГЬЗЕ гьисабзава. Яр сифте яз сур хуьрерин юкьвал алай ЗИККУРАТра (абруз Яран пелерни лугьуда) акьадай. Яргундални и зиккурат ала ва анин тIвар тарих алатунивай дегиш хьанва ва алай чIавуз аниз хуьруьнвийри КIЕЛЕДИН ХУР лугьузва. Сифте ЧIехи РАГЪ ГЪУЦIРАН Яр акьазвай ЗИККУРАТ юкьва авай хуьруьз, вилик Яр галай тIвар хьуниз шак авач. Вични ихтин тIварар яргъалай акунриз килигна ганвай тIвар жен мумкин я. Чна са фактни рикIелай алуд тийин хьи, Яргунар цIарцIе тунвай хуьрер (Пирал, Кириг, Мучугъ, КIур ва Нежефхуьр) Яргунриз килигайла ЖАВАН хуьрер я. ГьакI хьайила къерехдикай килигайла и хуьруьз Яр- гун(гузвай) хуьр лугьун тажуб жедай кар туш. И гипотезадихъ къуьн кутазвай фактарикай садни Яр гафунин лезги тIварар туькIуьруьнуьз авур таъсирни къалурун я: Ярмет, Ярали, Ярагьмед, Аяр, Ярцуьк ва масабур.
Бес вучиз зиккуратдин тIвар КIЕЛЕдиз элкъвена? И жузуниз жаваб жагъурин патал зунни Видади муаллим КIелед хура кам-кам экъвена, гьар са тарихдин гел тупIалайна, сятралди акъажунарна ва эхирдай атай икьрар ам хана хьи, Яргунрин сифте хуьр Зиккурат цIарце туна адан ценара авай. Къаваралай –къаварал физ жедай и хуьр паруда авай ва ягъийри басрухар гайила варар агална чеб душманрикай хуьзвай. Вучиз чун и къарадиз атана?
— КIелед хуран ценера элкъвез-элкъвез сур чIаварин сурар ава.
-Ина(4 гьектардилайни чIе-хи са чкада) хуьруьн чатухъан, лат, кIеледай акъатиз жедай чинеба тунелни ава.
Яргундал гуьгъуьнай мадни са кIеле хьанва ва и кIеледикай лишан хьиз «КЪУЛЛАДИН ПЕЛ» — топоним ама. КIеледин хурай чаз кьенчIебдин кIусарни жагъана.
Хуьруьн сурар
Хуьре вад чкадал сурар ала.
*Азизан сурар сур чIаваринди ятIани, гуьгъуьнай мусурман девирдин кьилин къванер артух хьанвай сурар я. Пара къванерин чеб Исламдин сурар ятIани, къванерал алай питтеграфияйра Исламдилай виликан арнаментар ава..
*Садлагьай шикилдин «пармакдал» алай пеш – тар Алупан диндин кьилин атрибутрикай сад тир. Яни инсандиз гьава, йимишар, кIарас (чимивал), векь, цуьквер(дармандин пешер) ва гьайванриз тIуьн гузвай символар. Абуруз тарихдин гъилин кхьинра “Дуьнедин тарар” лугьуда. Пешер – тарар авачиртIа, инсандин уьмуьр тухун мумкин жедайни? И кар фагьумда аваз ихьтин символар пармакдал– вине жезвай.
*Яракьар сурун къванцел жениз я Христиан, яни Ислам динда ихтияр авач. Анжах дагъвийри чпин адетар гьамиша вине кьазвай ва ватан патал ягъийрихъ галаз женгера дуьне дегишарай кIегьал ксариз авай икрамвал вине кьазвай.
*Рангарин сурун къванер уникал ва аламатдин кар я. За пара къадим шегьер ва хуьрерин сурар тупIалайнавайди я. Зи вилик сад лагьай сефер тир хьи, ихтин уникал къван акъатиз. Я Дербентда, я Нижда, я Кишда, я Партавда, яни маса ачух гьавада авай музейра ихтин къван зал дуьшуьш хьанач.
Чна тупIалай авур и пуд артифактди тасдикьрзава хьи, Яргунрин тарих сур я. И дереда, икьван яшар авай мад кьве хуьруьн сурар ава. Ибур Яламадин ( Аламдин) ва КIунтIарин хуьруьн (Якьуб уба) сурар я. Яргунрин сурариз тарихди призмадай килигайла « менфят авай» сурарикай садни МискIиндин сурар я. И сурар тIимил чкадал алатIани, тарихдин цIарцIей кьетIенди гьисабиз жеда. Яргундин мискIин инал ала. Анжах патав гвай ПIирин тарари инал мискIиндилай вилик килиса хьуникай хабар гузава. Килисадин архитектурадин комплексда са къайда, килисадин вилик ХАЧ цIе твадай бассейн авай багъ жен я. Адет яз ихьтин багъда Грециядай гъанвай платандин тарар цадий. VIII-Х виш йисара чилерал атай арабарни михьи ва пак чкайрал алай килисайриз гьахьнай, тек са гумбез артухарна абрукай мискIинар авунай. Гиман хьиз лугьуз жеда хьи, эвелра килиса тир ибадатдин кIвал ахпа мискIиндиз элкъвенай. Х асирдилай ХV вишйисалди, яни къизилбашар и чилерал къведалди ибадатдин кIвалер килисаяр тир.
Лезгийрихъ галаз женгера хер къачур Шейх Жуьнейд Яргундал хканай. Шагь Тегьмасибан деврда (1544 -йис.) Ирандай гъайи къванцин устарри анаг Мовзолейдиз элкъурна, ахпани Жуьнейдан кIарабар Эрдебилдиз хутахайдилай кьулухъ мадни мискIин хъхьана. Чун мискIиндин багъда атайбурун сурарални дуьшуьш жезва.
Ина лаварин(деве) шикилар алай сурар, салярдин(элквей рагъ) лишанар алай къванер, гьакIни Дербентдай гъанвай хъуьтуьл къванер ва персерин орнаментар алай къванер ава.
Хуьруьн леф(къибле) пата- Къулладин пелеллай сурарни сур чIаваринбур я. Ина артух кьилин къвенер пуч хьанвай, лекъвенриз элкъвенвар сурар пара ава.
СИХИЛАР ВА МЯГЬЛЕЯР
Яргунрин къенин йикъарин этнографиядикай кхьин паталди заз кумекар гузвай Натикь Новрузавахъ галаз зун тIвар-ван авай драматург Мирзали Рустамаван патав фена. И яшар 84-лай алатнавай экуьинсандихъ галаз чна 2 сятдалай виниз ихтилатарна. Мирзали муаллим хци зегьин чкадалламай рехибурукай я. Адан чирвилер дерин, уьмуьрдин тежриба жигьил несилривай менфят къачу жедай гьавада ава.
Яргундал 12 сихил алама:
ЯцIкаяр(Руьце яцIра кIвалахиз тенпIелвалайла иесиди патав цIайна гьайван къарагъарна лугьуз ганвай лакIаб); Какуяр; Фекьияр; ЦIинкьилар; Келбияр; Мегьемедалияр (Нежефхуьрей атайбур гьисабзава); Куьпчияр( Ахцегьай атанвай къеле гудайбур); Шигьияр (1544-йисуз Ирандай Жуьнейдан мовзалей эцегун паталди Яргундал ракъурнавай 20 хизан).
Хуьруьн мегьлеяр:
Агъа мягьле; Вини мягьле; Карвансарадин мягьле; Шигьийрин мегьле.
ВИРЕР, БУЛАХАР ВА УЬРУЬШАР
Булахринни вирерин тIварар:
Кпул яд; Кечил буллах; Асланан булах(Къара су); Вини буллах; Матишкадин булах; Куькуьрд булах; Урусдин буллах; ЧIулав яд(вир); Яд авай камун вир.
Хуьруьн уьруьшар(Рагь акIатдий патай кьил кутуна):
ЦIацIалух; Къацу кьил; Диб; РуьцI; Къевец авахай(кьве вацI какахьай, яхуд муьмкин я, авахьай) чка; Пустун(пост алай) кьвал; Калал пад; Штул; Север хуьр; ЧIехи руьцI; Кьай сув; КIеледин хев; Карвансара; Шигьийрин мягьле; Къуллад пел.
P.S. Зун Яргунар хьтин са къадин хуьруькай жува кхьей этнографик зарисовквйрилай рази амукьнач. Садни зи бахтуни гъанач. Яргундал фейила и этнографиядив машгъул жезвай Тофик муаллим Махачкалада авай, Абумуслим муалимдин патавни завай физ хьанач. Фартуна гьакI атана…
Абир ЭчIехви,
Баку – Яргун