Алай йисан 24-мартдиз Магьачкъалада Р.Гьамзатован тIварунихъ галай улубрин кIвале «Дагъустан-Азербайжан» дуствилин обшествадин куьмекуналди «АЛАМ» журналдин хел тир «МАРВАР» кIватIалдин чIехи мярекат- литературадинни музыкадин межлис кьиле фена. Зал сиве-сивди мугьманрив ацIанвай. Мярекатдиз С.Сулейман райондин, Дербент шегьердин векилар, зарияр, алимар, художникар, чи халкьдин къени ксар, журналистар, студентар, манидарар, аялар, сая инсанар атанвай. Межлис «Дагъустан- Азербайжан» дуствилин обшествадин кьил Абдулкъафар Агьмедова ахъайна, «АЛАМ» журналдин кьилин редактор Къурбаналийрин Камрана тухвана. Сифте гаф къачур публицист Р.Ризванова чи литературадин умумивиликай икI рахана:
Урусатда эдебиятдин йис алукьнава. И важиб вакъиадин хийирдикай гьикьван гзаф ихтилатар авуртIани, абурун кьадар генани тIимил ва тIимил я. Чи халкь патал лагьайтIа, эдебиятдин метлеб лап чIехиди хьунал са шакни алач. Урусатдин са бязи маса халкьарихъ галаз гекъигдайла, лезги эдебиятдиз абурукай гьич садахъни авачир са кьетIенвал хас я. Чи эдебият са чешнедай акъатна, кьве патахъ авахьзавай цин селлериз ухшар хьанва.
Малум тирвал, чи хайи эдебиятдин эсеррикай лап сифтегьанбур халкьдин кьибле паюниз талукь я. Месела, гзафбуруз VII- асирдин шаир тир Давдакьан тIвар малум я. Адалай гуьгъуьниз, вичикай икьван чIавалди садазни хабар авачир, мад са шаирдин тIвар кьаз жеда. Ам IX-X- асиррин синел уьмуьрай Нихави Абу Тагьир я. Ахпа чавай XII- асирдин иер шаир Хиневи Зейнабакай ихтилат ийиз жеда. Гьа и аямдин шаиррик СтIур Далагьни ква (XII-XIII- асиррин син). Дуьз я, абурун эсеррикай чав агакьнавайбурун кьадар гзаф туш. Давдакьан – са шиир, Нихави Абу Тагьиран – са шумуд гъезел, Хиневи Зейнабан – 38 рубаи, СтIур Далагьан – ругуд шиир. Амма гьа ибурни чи эдебиятда нур гузвай жавагьирар я.
Гьа са вахтунда чаз X-XV- асирра уьмуьрай ва чпи «Ширвани» лакIаб кьабулнавай са жерге шаиррикай ва абурун эсеррикай малуматар ава. И лакIаб гьакI лезги, гьакIни тат ва фарс шаирриз талукь тир. Амма чкадин, яни лезги шаиррин кьадар амайбурулай гзаф тирдал шак гъуни гьакъикъатдихъ галаз кьазвач. Гьа и девирда «ал-Лакзи» ва «ад-Дербенди» лакIабар кьабулнавай шаирарни алимар пайда хьанай. Абурун жергедик Маммус ал-Лакзи, Седреддин ал-Лакзи, Мегьамед ад-Дербенди, Варракь ад-Дербенди ва масабурун тIварар кьаз жеда. Гуьгъуьнай «Куьре», «Муьшкуьр» ва «Лезги» лакIабар алай шаирар арадиз акъатна. Месела, Куьре Мелик (XIV- асир), Муьшкуьр Исмаил (XVI- асир), Лезги Къадир (XVII- асир), Лезги Салих (XVII- асир) ва са жерге масабур. Аквазвайвал, а вахтара хьайи са четинвилизни килиг тавуна, лезги эдебиятдин цIиргъ атIузвачир. Хазаррин чапхунривайни, арабрин гьужумривайни, туьркерин ва мугъулрин тарашунривайни, фарсарин алахъунривайни чи къадим медениятдин пун чIуриз хьанач.
Акси яз, чи ватандиз атай ва ина амукьай чара халкьари лезгивиликай, халкьдин руьгьдин девлетрикай чпизни гзаф кьадар пай къачунай. Дикъетдали фагьум гайила, чаз ахьтин лезгивилин гелер ва лишанар Хакъанидин (XII-асир), Фалакидин (XII-асир), Несимидин XIV-асир), Вакъифан (XVIII-асир), Видадидин (XVIII-асир), Бакиханован (XIX-асир), Вургъунан (XX-асир) эсеррай аквазва. Ихьтин тасирди, гьелбетда, лезги эдебиятдихъ вичиз хас тир битаввал ва умумивал авайди тестикьарзава.
Гьакъикъи умумивили чи эдебиятдин ник мадни мублагьди ва бегьеравайди авуна. Кефер пата Етим Эмин хьтин дагъ хкаж хьана, кьибле пата Амираслан Гъанидин эсерри цуьк ахъайна. Ина СтIал Суьлеймана вичин кьетIен гаф лагьана, а пата Лечет Мегьамед-Расулани Нуьреддин Шерифова ван хкажна. Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз кефер пата Хуьруг Тагьирни Алирза Саидов сейли хьана, кьибледихъ килигайла, Забит Ризванованни Лезги Няметае экуь къаматар акваз хьана. Чи йикъарани гьакI я: ина – «Кьуредин ярар» кIватIалдик квай шаирар ава, чи рехи Сажиддин кьилеваз, ана – «Марвар» кIватIал кардик ква, жегьил Эйвазан регьбервилик кваз.
Гьукуматдин сергьятдиз килиг тавуна, руьгьдин умумивал атунивай мягькем жезвайди инкар авун четин я. Идахъ вичин себебни авачиз туш. Чи эдебиятдин тарих, шак алачиз, халкьдин сивин туькIуьрунрилай, абурун цIарцIар гузвай кукIуш тир «Шарвили» эпосдилай гатIунзава. Ахпа, гьелбетда, чахъ араб-фарс чешмейрин тежриба хьана, гуьгъуьнай – урус ва рагъакIидай патан медениятдин хазина агакьна. Чав гьеле Къафкъаз Алпандин аямдилай, хашпара девирдилай агакьнавай хас тIварар гилани гьалтзама: са ахмакь нехирчиди яна кьейи лезги пачагь Авиз (VIII-асир) – им хашпара тIвар Осий я, итимдин тIвар Бизи – Василий, шаир –Давдакь – Давид, лакIаб Иби – Иов, дишегьлидин тIвар Джуна – Иоанна, Буржум – Варфоломей я, Сиргъа – Сергий, Жини – Евгений, Туту – Татьяна, ЦIирим – Иеремий, Брем – Авраам, Фадик – Фаддей, Аният – Анна, Нине – Нина.
Гила мад са кьетIенвилиз фикир гун, куьз лагьайтIа, ада эдебиятдин уьмуьрдин умумивал генани гегьеншарзава. СтIал Суьлейманни Хуьруьг Тагьир чпин жегьил чIавариз Генжедани Нухада хьанай. ГьикI Хуьруьг Тагьира Нухада вичин сад лагьай шиир, рикIяй иви кIвахьиз-кIвахьиз, вилерал туькьул накъвар алаз теснифнайтIа, Забит Ризванован «Къелечидин бахт ахъа хьайи югъ» тIвар алай эсерда къалурнава. СтIал Суьлейманан илгьамдин перидин луварни, вичин лугьунриз килигийла, гьа патара ахъа хьанай. Чи эдебиятдин, санлай къачурла, руьгьдин умумивал Ярагъ Мегьамедан, Етим Эминан, Алкьвадар Гьасанан, Ахцагь Гьажидин, Шагьэмир Мурадован, Шихнесир Къафланован эсеррайни, капаллай хьиз, акваза. Чпин нубатда, кьибле патай Махачкъаладиз ва Дербентдиз куьч хьайи устадри чи меденият вилик тухунин карда чIехиз векилвална, месела, Байрам Салимова, Асеф Мегьмана, Расим Гьажиева, Омар Аюбова, Дурия Рагьмовади, Азиз Мирзабегова ва масабуру.
Гьа икI эдебиятдин тарих сияси тарихдин галудиз тежедай пай хьана ва ам милли умумивилин чIехи шартIарикай садаз элкъвена, ада къени вичин и зурба вазифа тамамарзава. Эдебиятдин чешмейрай чаз халкьдин гьакъикъи уьмуьр, жемятдин тежриба, милливал хуьн патал авур женг аквазва. Шаиррихъ галаз санал халкьдин, адан руьгьдин умумивал мягькемарай викIегь игитрин тIварарни виринра малум я: Алпандин килисадин регьбер Вирагъ (VI-VII-асиррин син), Муьшкуьрви Гьажи-Давуд (XVIII-асир), Хуьлуьхъви Гьажи-Мегьамед, Хьиливи Ярали, Тенгиви Малла-Нур, КIириви Буба гьа и жергедай я. Алай аямдини чи халкьдин вилик-кьилик кар алакьдай сиясатчияр ва регьберар акъудзава…
Дуьнядин гьалар фагьумиз-фагьумиз, чи халкь къадим гъуцарилай гатIумна, Зардуштан диндилай камна, хашпаравилелай элячIна, мусурманвилиз атана. И яргъи рехъ эдебиятдин чешнейрини къалурзава. Месела, Нихави Абу Тагьиран эсера ва Хиневи Зейнабан рубаийра и гьал хъсандаказ аквазва. Вахтар, сиясат, дин, гьукуматар дегиш хьана, амма, бахтунай, чи халкьдин ва адан эдебиятдин умумивал чIур хьанач. Ам, умумивал, чахъ галаз амазма ва гьамиша амукьда.
Гуьгъуьнай рахай улубрин кIвалин кIвалахдар Секинат Мусаевадини вичин рикIин гафар лагьана. «МАРВАРвияр» тир В. Муьшкуьрвиди, Р. Гьажимурадовади, Э.Гуьлалиева, Р. Шейдаева гьакIни Магьачкъала шегьердин 38-нумрадин гимназиядин аялри шиирар кIелна, А. ЭчIехвиди чи халкьдин тарихдин гуьмбетрикай рахунар авуна. Межлисдал Дагъустандин халкьдин артистка Ф.Зейналовадиз, Руслан Пирвердиеваз журналдин «ЛИРА» премия агакьарна. Манидар Ризабала Агабалаева, журналист Гуьлера Камиловади «АЛАМвийриз» чпин хуш мурадар аянарна.
Межлисдиз М.Шириновади, Ф. Зейналовади, П. Рагьимханова кьиле авай чи манияр тамамарзавай хордин ансамблди мадни экв гана.
«АЛАМ»