Наврузбеган хва Байрам Салимов чи хайи халкьдин эдебиятдани медениятда кьетIен чка кьунвай кьегьал рухвайрикай сад я. Ам 1929 лагьай йисуз Шагьдагъдин хурал алкIанвай къадим лезги хуьре – СтIура дидедиз хьана. Зи фикирдалди, эгер ам викIегь хва туширтIа, адакай халкьдин къуллугъда акъваздай халис итим жедачир. Вич гила чи арада амачтIани, Байрам Салимов гьа гьахьтинди яз халкьдин рикIе амазма.

1

Шаирдин тIвар кьазмазни, зи рикIел ихьтин вакъиа къвезва. Алатай асирдин 60-лагьай йисарин сифте кьилера КцIар са акьванни чIехи шегьер тушир. Анжах ам рикIиз чими, кьуд патахъай тамарин арада авай, мукьувай Шагьнабат вацI авахьзавай, лугьуз жеда, женнетдин са пIипI тир. Шегьердин гзаф куьчейра вацIун къванер тунвай, гьаваляй ам гьамиша михьиз аквадай, иллаки марф къвайила. Гьа ихьтин марф къвана алахьнавай гатфарин са милаим юкъуз зунни за рагьметхьайи буба Забит Ризванов вацI галайнихъ экIя хьанвай са куьчедайтIуз фидайла, чи къаншардиз къумрал чин кIвенкI алай нери иерарнавай са жегьил итим гьалтна. И цIарар кIелзавайбуру кьатIанвайвал, ам Байрам Салимов тир. Ада зун галайнихъ вичин гъил яргъи авуна, лагьана: «Салам алейкум, гъвечIи Забит!»
А чIавуз зун гьеле мектебдизни тефенвай бицIи аял тир. Чун физвай куьчедин са пата ракьун чарарикай раснавай шуьтруь рангунин туьквен авай. Анай кIвале виже къведай журеба-жуьре затIар маса гузвай, гьа жигьетдай вучиз ятIани, аялриз талукь тир ктабарни. Чидач, Байрам Салимован рикIел аламайни аламачирни, зи вилерикай къенин юкъуз хьиз карагзава: туьквендин дезгеяр кьакьанбур тирвиляй, шаирди зун хъуьчIерикай кьуна хкажна, ахпа теклифна: «Хъсандаказ килига атIанал акайнавай иер шикилар алай яру-цIару ктабриз. Абурукай сад жуваз хкягъ!»
За жуван тIуб лап иербурукай садал туькIуьрна. «Аку гьа! – лагьана Байрам Салимова.- И гада гъвечIиди ятIани, авамбурукай туш! Килиг садра ада хкягънавай ктабдиз! Урус халкьдин махар!»
Заз, гьелбетда, чизвачир, амма а ктаб, муькуьбурулай багьа къиметдай маса гузвай. Амма багьавилиз килиг тавуна, Байрам Салимова махар авай ктаб къачуна, зав вугана. Ахпа вичин дустунихъ, Забитахъ элкъвена, сивихъ хъвер кваз, лагьана: «Хъфена муькуь шалвар алукIна канда, вучиз лагьайтIа, и шалвардин жибинда «зимний» ресторанда хуьрек тIуьн патал пул бес жедач». А вахтунда КIара авай «зимний» тIвар алай ресторан чIехи ва рикIивайни жибинрихъ кьеж квай ксар фидай, магьшур хуьрекхана тир.
Чидач, фенани аниз Байрамни Забит, зун гъиле цIийи ктабни аваз жуван кIвал галайнихъ катна. Ахьтин ктаб чи къуншийрин аялрикай гьич садахъни авачир. Шадвиляй зи хъуьчIерик хъарпузар акатнавай. Ахпа, нянихъ зи япарихъ Байрамани Забита авур са ихтилат акьуна: «Аку, и аял гьикьван гьейран хьанватIа, махар авай ктабдал! Лезги халкьдин махар кIватIна, са ктаб акъуднайтIа, хъсан жедай!» Са шумуд йисалай абуру кьведани «Ашукьдин къуват» тIвар алаз, лезги халкьдин риваятрикай ибарат тир ктаб Махачкъалада чапдай акъудна. Зи фикирдалди, гьеле гьа вахтунда абур «Шарвили» эпос кIватI хъувунал машгъул хьанай. Абур, халис рикIин дустар тир, гьавиляй и зурба кIвалахни, гьикьван четин тиртIани, тамамарна. «Шарвили» эпос вичин хайи халкьдив ахгакьна, алава яз, ам гила за урус чIалазни элкъуьрнава, муькуь миллетрин векилривайни кIелиз жедайвал. Белки, и кар гьа аял вахтунда зи гъиле гьатай урус халкьдин махарин рябет ятIа?!

2

Алатай асирдин 60-лагьай йисара Забитни Байрам, чпин муькуь ярар-дустарихъ галаз хайи халкьдин ихтиярар гуьнгуьна тун патал кIевелай машгъул тир. Им, гьелбетда, регьят кар тушир, аксина, хата квай кар тир. Абурун гуьгъуьна акси ксар гьатнавай, чархара тIвалар твадайбурун кьадарни тIимил тушир. Байрам Махачкъалада аваз, адан гьалар са жуьреда къулай тир, Забит лагьайтIа, вичин хзанни кваз лап кIеве авай.
А чIаван чи «къафунрикай» садакай кьве гаф лугьун. Къачузва вуна кьериз-кьериз нисидин гъвелер квай къати кIвегь, акадарзава адак са цIиб кудай яд, куьткуьнзава аниз Манкъули хуьруьн ширин чичIек, ахпа кягъзава адак, хъутIуьл жедалди, хъукъвай лавашдин кIусар. Недай маса са затI авачирла, рикIивайни, лап ширин къафун я! Заз чиз Байрамани и чи «къафунрикай» тIуьн тавуна жечир.
Гьа ихьтин йикъарикай са юкъуз, зул куьтягь хьана кьуьд алукьзавай вахтунда чи кIвализ Байрам атана. Чи диде, рагьметхьайи Гуьлбани, начагъ яз, Забита вичи болницадиз тухванвай. Къула цIай хъийидай кас авачир. Чун, гъвечIи аялар, сефилдаказ мекьи кIвале ацукьнавай. Гьа и чIавуз рак ахъайна, кIвализ гьахьай Байрама лагьана: «Фена гъенелай са къужахдавай кIарасар ни гъайитIа, гьам кьегьал я!» Марфадик акатнавай кIарасар ламуни тир, заланни. ЦIай хъувун патал нафт герек тир, амма кIвале а чIавуз нафтни авачир.
Заз чиз, а вахтунда Байрама пIапIрусар чIугазавай. ПIапIрус чIугваз-чIугваз, ада ламу кIарасар къула туна, абурун юкьваз кьвечIиларнавай кагъазар чуькьвена, цIай яна. КIарасар кузвачир, къулни аскIандавай. Байрама, цуквал ацукьна, чиниз яру нев акъатдалди, «чишзавай» кIарасриз уф гузвай. Эхрни, абурук цIай акатна. И кардал машгъул яз, Байрама чаз са къемеди ихтилат ахъайзавай, гьайиф, ам зи рикIел аламач. Амма а ихтилатди чи рикIер аладарна, сугъулвал акваз-акваз алатна. Ам чахъ галаз яргъалди ацукьна, болницадиз фенвай Забит элкъвена хуькведалди.
Кьве дустуни сада муькуьдан гъилер кьуна, гьал-агьвалдикай хабарар кьуна. Абур ихтилатрик кваз, чун, аялар, гьа ацукьнавай чкайрал ахварик акатна. Пакамахъ фад къарагъайла, къула цIай амазмай, анал кьилелай бугъ алахьзавай чайданни алай. Мектебдиз фидай вахт хьанвай.

3

1969-лагьай йисан гатун са чими юкъуз Байрам Салимов нубатдин сефедра КцIариз атанай. Зи рикIелай алатнавачтIа, адахъ вичин юлдаш Валентина ва руш Алла галай. Абур чиниз ял ягъун патал атавайбур тир. Чун, къуншидал алай аялар, Аллани кваз, шегьердин мукьув гвай тамариз фидай. Анай пипин хвехвер, кIерецар, шуьмягъар, чумалар, къвакъвар, чIурун ичерни чуьхверар, мереяр, инияр, жуькIуьяр, некьияр кIватиз жедай. Жуьреба-жуьре иер цуьквер лагьайтIа, иллаки бул тир.
Тамун няметар кIватIна, галатнаваз кIвализ хтайла, чна чIехи ципIерай къатухни тугъ хъвадай, хьра чранвай таза фу недай. Ахпа, нянин кьилера кIвалерин вилик, куьчедал, къугъунрал машгъул жедай. РикIивайни, чун патал абур бахтавар йикъар тир. Къугъунрикай вил атIайла, аялри, кIанчIарал ацукьна, гьарма сада нубатдалди вичиз чидай кьисаяр ахъайдай. КцIарин аялри – чпин бадейривай ван хьайи махар, паталай, месела, Бакудай, Сумгаитдай, гьа жигьетдай Махачкъаладай хтанвай Алладини чпи кIелай ктабрикай ихтилатардай.
Гьа икI, садра нянихъ аялар кIватI хьанвай чкадал зани са кьиса ахъайна. Ана ихтилат Бакуда кIелзавай кьве студентдикайни абурун дидейрикай физвай. На лугьумир, йикъарикай са юкъуз кьве дидени чпин рухвайрал кьил чIугваз Бакудиз фена. Фидай рекье гагь сада, гагь муькуьда вичин хцин тариф ийизвай. Абур кьведни чпин рухвайрилайни, чеб-чпелайни гзаф рази тир. Шегьерда абуруз чир хьайивал, рухваяр боксдин акъажунра иштирак авун патал фенвай. Дидеярни гьанихъ акъатна. АкуртIа, кьве гадани, душманар хьиз сад садал гьавалат хьанва, кIекери хьиз хкадарзава, сада садан рекъвериз зурба гъутар вегьизва. Ихьтин аламат акурла, дидейринни иви ргуна, гьарма сада вичин хцин пад хуьз, абур сад садал гьалдариз алахъна. Эхирдай, эхиз тахьана, и дидеяр чеп кукIунрал акъатна. Ялна сада муькуьдан чIарар, чухвана абуру сада садан чинар, къазунна кьилел алай шуткьуяр. Са гафуналди, инал сегьнеда авайдалай мадни къати бокс хьанавай.
И ихтилатдик яб акалай Бакудай хтанвай са аялди, заз чиз ам чи рагьметхьайи алим Шемседдин Саадиеван руш тир, чпин шегьерда ахьтин вакъиа хьайиди инкарна, ам мумкин кIвалах туш лагьана. Завайни жаваб гун хьана хьи, бес а вакъиадикай газетдани кхьенва. Гьелбетда, садни за гафарин чIалахъ хьанач, газет къалурун тIалабна.
Гьатна зун лезги намусда. Авайвал лагьайтIа, рикIивайни, а кьиса кьиляй кьилиз за жува туькIуьрнавайди тир. Гьа йифиз, гьич ксунни тавуна, за ам чарчел, са бязи маса чIагурунарни акал хъувуна, са гьикая хьиз кхьена ва пакамахъ къарагъна айвандик чай хъвазвай Забитазни Байрамаз регъуьз-кичIез къалурна. Гьикая кIелай абур са легьзеда чеб-чпиз килигиз акъвазна.
«Хъсан къемеди я, – лагьана Байрама. – Рухваяр рингдал, дидеяр залда элуькьзава!»
«Ам мадни хъсан хьун патал, адал гъил элкъуьрна канда, Байрам», – вичин къейд авуна Забита.
«И аял, Забит, ви гелеваз фидайди я. За лагьай гаф рикIелай алудмир!» – алава хъувуна Байрама.
Са тIимил вахтунда абуру кьведани, чай хъваз-хъваз, а гьикаядилай «гъил элкъуьрна», ахпа ам КцIара чапзавай «Къизил Къусар» газетдиз тухун къарардиз атана. Фена зун газетдин мухбир, чи кIвале ара датIана мугьман жезвай Агьмедбег Къайинбегован кьилив, вугана адав кIаникай зи тIвар кхьенвай гьикая.
Кьве гьафтени арадай фенач, гьикая газетдиз акъатна, зун лагьайтIа, лап цаварай фена. Гила зи кьисадик яб акална, адан чIалахъ тахьай аялриз къалурдай делил, яни газет, зи гъиле гьатнавай. Аялрини, яшдиз чIехи къуншийрини а газет тIеквер акъатдалди кIелна. Садбур хъуьрезвай, ам туькуьрнавайди я лугьуз, муькуьбуру рикIивай жузазвай: а дидеяр гьи хуьре жезвайбур я? А чIавуз газетрихъ зурба къуват авай – ана кхьенвай гьар са цIар, гьар са келима гзафбуру акъалтай гьакъикъат яз гьисабдай. Са гафуналди, гад куьтягь жедалди, закай чи магьледин игит хьанай.
Ахпа, зул алукьна, мектебдиз фидай вахт хьайила, зи буба Забита заз КцIара кардик квай «РикIин гаф» тIвар алай эдебиятдин кIватIалда иштирак авуниз ихтияр гана. Ана а чIавуз Забит Ризвановалайни Байрам Салимовалай гъейри Ядуллагь Шайдаева, Иззет Шарифова, Нямет Мамедалиева, Эшреф Келбиханова, Нияз Пашаева, Мирзали Рустамова, Расим Гьажиева, Медет Эрзиманова, Муьзеффер Меликмамедова, Фируз Беделова ва гзаф масабуру иштиракзавай. Абурукай виридакай яшдиз гъвечIиди зун тир. Гьа и кар себеб яз, кIватIалдик квай муькуьбуру хьиз, за жува жуваз лезги чIалалди кIелиз-кхьиз чирна. А чIавара мектебра дидед чIалан тарсар къадагъа авунвай, абур кухтун патал Забитни Байрам ва халкьдин къадир чидай муькуь викIегь ксар машгъул тир.

4

Садра зулун са юкъуз, никIерни багълар ару авуна куьтягьнавай береда, зунни Байрам Салимовни, шаир Зуьлфикъар Къафланов хъуьтIуьл гъвечIи машинда ацукьна фида Ахцегьиз. Зи рикIел аламач, ана вучтин мярекат авайтIа. Чи рагьметхьайи писател Къияс Межидов дидедиз хьана 90 йис тамам хьунин вакъиа тиртIа, яраб? Якъин лугьуз жедач.
Гьар вуч ятIани, гьа юкъуз чун пуд, шоферни галаз, Махачкъаладай Ахцегьиз фена. Фидай рекье, Байрама вахт-вахтунда жузазва: Ахцегьрин гьаваяр исятда гьихьтинбур ятIа, мекьи я жал? За зарафатдалди жаваб гузва: мекьи хьайитIани, чи машинда кьве чIехи кавал ава. Байрама тажубдаказ абур къалурун тIалабна. Абур вучтин кавалар ятIа, Зуьлфикъаразни чизвач. Адани, заз килигиз, къуьнер чуькьуьзва.
Физва чун, физва, агакьзава Ахцегьив. Ана авай мярекатда геждалди иштиракна, элкъвена хъфидай меслятар ийизва. Инихъай-анихъай чипIер яна, Ахцегьрин машгьур гьамамрал йиф авун кьетIна: фаданлай чун анихъ акъатнавачир. Фена чун виневай Кьурукал гьамамрал ваъ, агъадавай Жини гьамамрал.
Зулун югъ куьруь я, гьавиляй фад мичIи хьанвай. А чIавуз Жини гьамамриз килигзавайди аскIан буйдин са итим тир. Вичин тIварни Зуьлфикар яз, заз ам фанданлай чизвай кас тиртIани, адахъ, рагьметхьайидахъ, анжах са вичиз хас тир къилихар авай. Винелай векъивал къалуриз, рикIяй ам регьимквай ва къени кас тир. Югъ мичIи хьанваз акурла, Зуьлфикъараз, чаз килигна, алава къайгъуйрик акатиз канзавачир. Чна лагьана, инал шаир Байрам Салимовни ала.
«Ам шаир тирди къейд тавуртIа, заз чизвачирни мегер Байрам вуж ятIа», – вич-вичихъди рахана гьамамрин чIехиди.
Са гафуналди, чаз, кьуд итимдиз, ада кьве кIвал чара авуна. Ахпа лагьана: «Аку гьа, йифиз ина мекьи жедайди я!»
И арада Байрама чахъ кьве чими кавал хьун малумарна, гьа икI ам секинарна. Гила, са кIвале Байрамни зун, муькуь кIвале Зуьлфикъар Къафлановни чи викIегь шофер амукьдайвал хьана. Мярекатдай тухдаказ хтанвай чакай са ни ятIани чуьхуьнагарни авуна, ахпа къаткана чун ксуз. Йифен кьуларилай алатайла, рикIивайни, лап лекь атIудайвал мекьи хьана.
Гьамамрин чIехида чав вуганвай яргъанар шуькIуьбур тир. Яшар хьанвай Байрамаз ихьтин мекьи чIавуз ахьтин шуькIуь яргъан кутугнавачир. Ам месел инихъ-анихъ элкъвез хьана, ахпа завай машиндавай кавалрикай сад гъун тIалабна. За жуван тIуб рекьин чантадал туькIуьрна, яни кавалар гьадан къене ава, исятда акъудда. Ахъайна а чантадин сив, акъудна анай кьве шуьшедавай халисан Къизлярдин коняк, лагьана: «Ингье чи кавалар!»
Байрам зи чиниз суалдин жуьреда килигна, зи фикирдалди, адак са тIимил кьван хъелни квай. Малум кар я, вичин хъел ада винел акъуднач. Шуькуь яргъанни къунерал вегьена, ам гъвечIи столдив агатна. Анал хъпи лимонарни алай, нисини, фуни. Конякдикай са кьадар хъвайила, чи беденриз, рикIивайни, чим акъатна. Байрама ван алаз вичиз акур-такурдакай ихтилат ийиз хьана. Адан сесинал яни, тахьайтIа, мекьивиляй, Зуьлфикъар Къафлановни ахварай аватна, дуьм-дуьз чи кIвализ гьахьна. Чеб-чпин гъавурда зур келимадилай акьазвай итимрин арада гьихьтин рахунар хьун лазим я? Лагьана чна жуван фикирар эдебиятдикай, дидед чIал чируникай, вахт тахьанмаз чи арадай акъатна фейи дустарикай, халкьдин ва дуьнядин гьал-агьвалдикай.
Цавун са патаз лаз ядай береда иниз чи шоферни атана. «Кавалдикай» адаз пай тахьайвиляй, чна авай кьван вири яргъанар адав вугана, фена хъсандаказ ксус лагьана. Югъ ахъа хьайила, цIийи дасмалар гваз гьамамрин чIехиди тир Зуьлфикъар атана акъатна гъиле дуьдгъер алтаднавай чими хьран фу аваз. Рагьметхьайи Шихнесир Къафланован са шиирдин цIар тIимил кьван дегишарна хьиз, Байрама лагьана: «Гьар сеферда мекьи йифиз ихьтин «кавал» чаз хьанайтIа, кандай рикIиз!» Им, гьелбетда, зарафат тир, амма а зарафатдихъ дерин мана авай: чаз мекьи йифиз чим акъудайди, шак алачиз, Къизлярдин «кавал» тушир, аксина, ширин суьгьбет, къени фикирар ва чи арада авай ва гьамиша амукьдай чIехи гьуьрмет тир.

5

Гатфарин ял ядай йикъарикай са юкъуз зун, виликамаз хабарни тагана, фена Байрам Салимован кIвализ. Хуш-беш авурдалай гуьгъуьниз, ада чун экъечIна михьи гьавадал къекъвейтIа, лап хъсан жедай лагьана. Нисин вахт тир, Махачкъаладин куьчейриз ракъини вичин экуь чими нурар чукIурнавай. Гьич шагьварни авачир аламатдин милаим югъ бахшнавай тIебиатди шегьерэгьлийриз.
Чун къецел экъечIна, са тIимил кьван «Россия» кинотеатрдин вилик квай бахчада къекъвена. Инихъ-анихъ, анихъ-инихъ. Байрама и мукьвара урус чIалалди вичин чIехи цIийи ктаб акъатдайдакай лугьузвай. «Аку, за а ктабдик вуна таржума авунвай са шиирни кутазва», – малумарна ада. РикIивайни, са шумуд варз вилик за адан тIалабуналди а шиир таржума авунай. Дуьз лагьайтIа, чи чIалай маса чIалаз элкъуьрун патал вич акьван чIехиди туширтIани, амма гзаф четин эсер тир. Байрамаз зи кIвалахдин нетижа хуш хьанвай.
«Гила, – давамарзавай ада, – акъатзавай и цIийи ктабдиз сифте гаф кхьидай пешекар акуна канда. Низ лугьун, низ талгьун!?»
И келимаяр сивяй архайиндаказ акъудиз-акъудиз ам дикъетдалди заз килигзавай. Адан фикирар гьинай физвайтIа, за гьеле кьатIизвачир. Сад лагьана Байрам, кIвач галкIайди хьиз акъвазна, чи рехъ кефер патахъ давамарун теклифна. Фена чун къвал- къвалаваз дуьз «Узбекгородок» лугьудай чкадалди. Рекьелай элячIна, базардин къенез гьахьна. Ина лезги хуьрерай атана, чпихъ авайди-авачирди маса гузвай дишегьлиярни яшар хьанвай итимар авай. Сада вичин гьаятда цанвай тенбекдин пешер къачун теклифзавай. Муькуьдан вилик, чIехи чувалдаваз, кьурурнавай чумалар квай.
Пуд лагьайда камбар маса гузвай, адан патав гвайда — шуьмягъарни кIерецар. Ихьтин хъсан затIар къачун тавуна, гьикI акъвазда?! Къачуна за абурукай гьардакай са кьадар.
Ахпа, заз Байрама чирайвал, ина маса хийирквай затIарни авайди тир кьван. Дезгейрин арайрай фена, акъвазна шаир са жегьил, вилера цIай авай дишегьлидин къаншарда, килигна адаз синагъдай тегьерда. Захъди элкъвена, лагьана: «И ханум атIа кунтIаллай Тарки хуьряй я. Чидач абуру чпин лапагар гьина хуьзвайди ятIа, амма ада маса гузвай лапагдин рганвай кьил-кIвач гзаф тIямквайбур я. Къачуда чна са кьилни кьуд кIвач!»
Заз гьеле чизвачир, кьил-кIвач гьиниз тухудатIа, гьина недатIа. Хкягъна чна лап чIехи, вичелай чими бугъ алахьзавай кьил. Яргъалай килигайлани, ам тIямквайди хьиз аквазвай, зи сивиз лап цIаран яд атана. Вегьена кьил-кIвач чантадиз, чна чи рехъ давамарна.
«Гила, – лагьана Байрама, – за ваз са хъсан чка къалурда. Анаг чна къачунвай затIар тIуьн патал кутугнавай чка я».
Мукьув гвай чIехи туькендин кьулухъ къене картуфар авай пипIишар гьазуриз маса гузвай са ашпаздин дехме квай. Гьахьна чун гьаниз. Байрам акурла, ашпаздин чина ракъинин нурар къугъвана – гьакьван шад хьанвай ам. Ада тухвана, ацукьарна чун цлан кIанив агуднавай столдихъ. Ина куьчедилай чими тир, сад-садак какахьнавай чIемедин, чичIекдин, картуфдин ниди кьуд пад кьунвай.
Ашпазди столдин чин михьна, эцигна анал са чIехи цурун сини, къеме хьтин хцIи чукIул, дерин бадида кIукIнаваз картуфдин пипIишар, шуьшедин кутардаваз къайи яд, эрекь ва кьуд шуьше рагъул хьанвай «хрущеван» истакан. За фикирзавай: са истикан – Байрамаз, муькуьди – заз, пуд лагьади – ашпаздиз, бес, кьуд лагьайди – низ? И суал жаваб авачиз амукьнач.
«Чаз канзни, таканзни, иниз са арадилай къумукьрин кхьираг Камал Абуков къведайди я. Ихьтин хъсан гьава авай чIавуз, адавай кIвале ацукьна эхиз жедайди туш. Аквада ваз, я фад, я геж, атана акъатдайди я», – баян гана Байрама. Камал Абуков, гьелбетда, гьуьрмет авуниз лайих кас я. Алава яз, заз адан Хасавюртда жезвай стха Алевдинни лап хъсандаказ чидай. Кьве стхани рикI ачух, милаим итимар я. И кар гзафбуруз чизва.
Чун гьеле лапагдин са хъвехъни нез агакьнач, килигайтIа, ашпазханадин къенез Камал Абуков гьахьзава. Адан чина хъвер ава, кефияр къумбар я. «Кьил-кIвач незвай чкада дустар кими тахьурай!» – лагьана ада ван алаз. Ахпа атана ацукьна чахъ галаз. Лапагдин кьилизни кIвачериз булдаказ сергни янавай, абурук истивутни квай кьелни. Са гафуналди, сиверай цIай акъатдай гьал тир.
«Чи таркивияр, гьахьтин викIегьбур я!» – малумарна Камала иштягьдалди лапагдин хъвехъ жакьваз-жакьваз.
«Ихьтин затIар чрана гьазурзавайбурни, абур алай чкадилай, пул гана, къачуна незвайбурни викIегь ксар я гьа, Камал!» – алава хъувуна Байрама.
Ахпа инал Дагъустандин эдебиятдикай, шаиррикай, абурун уьмуьрда хьайи къемеди вакъиайрикай, эдебиятчийринни гьукуматдин алакъайрикай яргъал чIугур ихтилатар хьана. Аламатдин кар тир, ашпаздизни анал тIварар кьур шаиррикай гзафбур чизвай, алава яз, абурун яратмишунарни. Вичин пипIишар маса гуз-гуз, ада ара-бир даргиви Амир-Гъазидин, къумукьви Бадрудинан, лезги Алирзадин, аварви Умар-Гьажидин ва са бязи муькуьбурун чара-чара цIарар хуралай кIелзавай. Сад-садалай гзаф рази яз, чун анай лап геж, югъ мичIи хьайила, хъфенай.

6

Байрам Салимов, шак алачиз, чи эдебиятда анжах са вичиз хас тир чка кьунвай шаир я. Гьеле жегьил чIавуз кхьенвай адан шииррикай вири халкьдиз чизвай манияр хьанай. Сифте яз Рагьимат Гьажиевади лагьай, адан чIалариз кхьенвай «Партия» мани Дагъустандин радиодай саки гьар юкъуз гузвай. «Портсигар» поэма гьасятда мектебрин ктабра гьатна. Адан эсерар сифте урус чIалаз, ахпа Дагъустандин ва дуьнядин маса чIаларизни элкъуьрнай. Адан ктабар Москвадани Махачкъалада, Бакудани Алма-Атада чапдай акъатна. Абурун кьадар 30 гзаф я.
Шаирдин чIаларикай хайи чилин атир къвезва, анай Ватандин иер шикилар аквазва, шиирра халкьдин хиялар ва ниятар ава. Гьавиляй ам, гьелбетда, халкьдин шаир я, вичиз гьукуматдин къарардалди и тIвар гана лугьуз ваъ, ам халкьди сидкьи рикIяй кьабулунай.
Байрам Салимов гьа са вахтунда алакьунар авай драматургни я, прозаикни. Забит Ризвановахъ галаз ада «Дибироваз хъел къвезва» комедия ва «Ашукь Лукьман» драма туькIуьрна. Абурукай сад лагьайди КцIар шегьердин халкьдин театрдин, кьвед лагьайди Гьукуматдин Лезги театрдин сегьнейрал эцигнай. «Дибироваз хъел къвезва» комедия шумудни са йисуз КцIарин театрдин репертуарда аваз хьана, жуьреба тукIуьрунрин акъажунра сифтегьан чкаяр кьуна, ам Москвада ва Бакуда, лезгияр жезвай саки вири хуьрера къалурна.
Шаирди поэмаярни риваятар, гъезеларни рубаияр, къушмаярни шиирар туькIуьрнава. Адан айгьамар квай эсерар «Крокодил» журналдин «Къизилдин дана» тIвар алай премиядиз лайихбур хьана. Заз чиз, Дагъустанда, адалай гъейри, ихьтин гьуьрметдин премия къачур маса шаирар бажагьат ава.
Гьар са шаирдихъ адан эдеб, дуьнядиз ва инсанриз къимет гунин уьлчме, ва вич жемятдин арада тухунин къайда авайди я. Абур вири, гьелбетда, шииррай аквада, малум жеда. Байрам Салимовахъ и жигьетдай туькIуьрунин рекьяй лап иер, фикиррин деринвиликай лагьайтIа, лап вини дережедин «Гьалала» тIвар алай са шиир ава. Ам кхьей сифте йикъара шаир мадни КцIариз атанвай. Адан векъи сес и шегьерда гзафбуруз ван хьана. Са бязибуру лугьузвай хьи, и шиир Байраман веси я.
Зи фикирдалди, ам веси тушир, и дуьнядиз вич атайдалай гуьгъуьниз алатай йисарин ва вакъияйрин къимет тир. Ада дидедихъ элкъена лугьузва, эгер хатадай хатур ханатIа, гайи нек гьалала. Ина бубадиз лугьудай гафарни ава, санлай къачурла, хайи халкьдиз, вири инсанриз. «Гьалала» шиир Байрам Салимован лирикадин таж я лагьайтIа, чун, заз чиз, гъалатI жедач. Чавайни гьадахъ элкъвена лугьуз жеда: вуна низ гьихьтин хийирдин кIвалах авунатIани, жедатIа, гьалала! Абур гьич садрани рикIелай алатдай крар туш, шаир ва аскер Байрам!

Ризван ЗАБИТАН