Саяд-Пери-тахминан 1880-йисуз Куьре округдин Агъа СтIалрин хуьре Давутрин сихилдикай тир Гьасан-Гьуьсенан хзанда дидедиз хьайи вад лагьай руш я. Саяд-Перидихъ вичиз кани — Мирземегьамедан Шихрагьим тІвар алай гада авай. Канивилеризни килиг тавуна, гьа девирда свас гъидайла еке пулар канзавай. Мирземегьамед, вичин хцин лишан кутун патал хабар агакьайла, Саядан темягькар стха Агъакишиди 100 манат пул тІалабна. ТІимилдал рази тахьай Агъакишиди Саяд Шихрагьимаз ганач. Ахьтин еке пулар нив хьайитІани гвачир. Гьа и чIавуз Агъа СтIалдал кавхавалзавай Кьурагь патан векил Пампур-Гьуьсейна, Саяд-Пери гужуналди вичин стха хуьрехуьруьнви Шабанан хва Исмаилаз тухвана. Адакай са аял аваз, хуьруьз катна хтайла, Шихрагьим хуьре авай девлетлу Дербетан хтул рушахъ галаз к1вал туьк1уьрнавай. И арада Саяд-Перидиз аял хьана. Шихрагьимакайни умуд атІай Саяд-Пери и кардилай гуьгъуьниз гьайифдилай кьена. Таза аял Алимегьамед, халайри хвена. Пирмегьамед гада хьайидалай гуьгъуьниз сталжем хьана, Алимегьамедни кьена. Саяд-Перидин птулни халайри хвена чIехи авуна. Адан аял вахтар халадин хва Сеферан кIвале фена.
Ватандин ЧIехи дяведин четин йисара, Пирмегьамед Дербентдиз акъатна, алай вахтунда адахъ Саяд, Сиряд рушарин ва чIехи бубадин тIвар алай Исмаил хва аваз, Пирмегьамеда Дербент шегьердин патав гвай Карл Марксан тIварунихъ галай совхозда уьмуьрзва.
Шихрагьимавай къакъудна, дакан касдиз, Хуьрехуьруьз, мал хьиз пулдихъ гайила, Саяд-Периди, гьахъ-дуван авачир гьакимриз, кавхадиз, фекьидиз, агьдин бейтер лагьанай:
Куь дуванда дуван авач,
Дуван авур дуванбеглер.
Зи тIалдизни дарман авач,
Ван хьайитIа, шеда эллер.
ГьикI эхзава чилер, цавар,
Куьне ихьтин къанлу зулум?
Зун и йикье тур душманар,
Куь капIар квез хьурай къалум.
(“Дуванбегдиз”)
СТIАЛ САЯД ЛЕЗГИ ЭДЕБИЯТДА
СтІал Саядан шиириз вичин девирда баядар лугьудай. Адет яз, кьуд цІарцІе шаирди вичин дердинихъ галаз алакъалу гьиссер твада. Месела, СтІал Саядан баядар-манияр, гьа вичин девирдин дишегьлийри хьиз, кьвед ва кьуд лагьай цІарар, сад-садав кьадай гафаралди-рифмайралди туькІуьрдай. Саядан эсерар СтІал Мусаиба кІватІна, шаир Сулейманахъ галаз «СтІал Саяд» трагедия туькІуьрна. А трагедиядикай чаз и мукьваралди «Эсерар» тІвар алаз акъатай Агьед Агъаевани Лидия Стальский авторар яз акъатай шииррин кІватІалда гьатдалди гьеле хабар авачир. И кардикай хабар тушиз, маълимар тир Абдурагьманов Бейбалади, Нагъиев Рамазана, Саядан штулрикай тир Жагьанханума кІватІал хъувуна.
Дуьня тирвал гьарайна за
Дуьня тирвал гьарайна за,
Зун канидаз кьисмет хьанач.
Сир виридаз ахъайна за,
Зи гафариз къимет ганач.
Лугьун лазим я хьи, СтІал Саядан ирс-кьилдин кІватІал – ктаб Садикъи Мегьамед-Гъалибни Нагъиев Рамазан авторар яз акъудна. Амма лезги ва Дагъустандин литературада шаир яз машгьур авур алим — чи ватанэгьли Мегьамед-Гъалиб Садыкъи я. Адалай гуьгъуьниз СтІал Саяд чи литературадин улубра гьатна, к1елдайбуру чирзава.
Гьа са вахтунда, машгьур шаир Ибрагьим Гьуьсейнова «СтІал Саяд» тІвар алаз шаир дишегьлидин туькьуьл уьмуьрдикай пйеса кхьена ва Дагъустандин Гьукуматдин лезгийрин драм театрдин коллективди сегьнедал эцигна, чи хуьрерин агьалийриз тамаша къалурна.
Мад са цІийивал. Шаир Сажидин маълимди, СтІал Саядан штулар жагъурна, Саядан тІвар алай са птулдин шикилдай, Изберг шегьердин педучилищеда тарсар гузвай художник Къадимов Къадимав суьрет чІугваз туна. Нетижада, Саядан тІимилбур ятІани лишанар ва такабурвал квай суьрет арадал атана, чи учебникра, журналра шаир дишегьлидин къамат ава.
Мад са артуханвал къейд тавуна жедач. 1990-йисуз Киевда «СтІал Сулейманан тІвар алай куьчедин» суварик иштирак авур делегациядик шаирдин хтул Лидия Сталская ва шаир Сажидина иштиракнай. Киевдин аялрихъ галаз дуствилин алакъаяр хвена, абуру СтІал Сулейман, СтІал Саядан уьмуьрдин ва туькІуьрунрин рекьерихъ галаз танишарна. Украинадин аялри чпин гъилералди Саядан суьрет чІугуна.
СтІал Саядакай ктабра, журналра материалар аватІани чи диде-бубайрин сиверай аялри кІватІай Саяд-Перидин, Шихрагьиман ва гзаф кьадар халкьдин манияр кІватІна, шаир Сажидинан архивда амазма. Чна умудда, СтІал Саяд-Пери хьтин алакьунар авай шаирдин эсерар кІватІна, мад са ктаб акъатда.
Саяда меле
ТупІухъ галай къизил тупІал
Гайи йифиз гъайиди я.
Мубаракмир, я чан вахар,
ДакІан гъуьлуь гъайиди я.
Ви кьулавай гимиш гапур,
Гимиш гапур-къизил савад.
Макьар дагъдиз агакьайла,
Вун гъуьл кьена, хтуй Саяд!
Ахцегьарин гур базардал
Багьаз гудай къапар атуй.
Саяд кІвализ агакьдалди,
Езне кьена хабар атуй!
Бубад кьилел таж яхъ, Селим,
РикІин метлеб бегьем авур!
Саба хьтин буба женни,
Авай са хва верем авур!
Ви дуванда-дуван авач,
Я дувансуз дуванбеглер!
Зи миндадда кас акьунач.
Ван хьайила, шена эллер!
Къекъвез-къекъвез физвайла вац,
Кьил агъузна, гьуьлуьз физва.
Кьисмет тахьай яр акурла,
Зун чилерай чилиз физва.
Вун СтІалдал дили хьана,
Хуьре-хуьруьн есир я зун.
Вилин накъвар вили хьана,
Хажалатрин есир я зун!
Дуьнядал чун къакъуднатІа,
Эхиратда жеда чун сад.
Дагъдин кукІваз акъуднатІан,
Сур аранда жеда Саяд!
Чун чаз кьисмет хьаначтшани,
РикІяй рикІиз мукьва жеда.
Аллагьди чаз ганачтІани,
Чун цуькверин юкьва жеда.
КРИТИКА ВА БИБЛИОГРАФИЯ
СтІал Саядан тІвар кьурла, СтІал гьавадал ядай манидин ван хьайила, чун вири фикирар са цІарцІе туна, яб акализ акъвазда, На лугьуди, СтІал Саядан кьилел атай дуынуьш, адан муьгьуьббатдин татугайвал са квелди ятІанн чаз мукьва я. Чна адахъ галаз хажалат пайзаза, Чна адан язух чІугвазва. Эгер Саядавданни адан кани Шихрагьиман арада авай муьгьуьббат чІехиди хьаначиртІа, чи рикІер икьван абурухъ кудачир.
Саядан чІалар булахдин яд хьиз, инсанрин гуьгьуьлрик какахьзава. Ингье, и мукьвара Махачкъаладин ктабар акъудзавай карханадай СтІал Саядан «Ашкьидин гьарай» гьар адаз сифте чубарук тир гъвечІи ктаб акъатанава. Им акьван шад жедай вакъиа я хьи, сад лагьайди, ам ам чи лезги шаир тир дашегьлидин ктаб я. Кьвед лагьайди, ам чи лезги тарихдин лацу леке яз амай, икьван чІавалди вири патарихъай жагъуриз тахьана амай авторрикайни сад я.
СтІал Саядан яшарнз вил вегьейла, и тІямнл йисар гьикьван муьгьуьббатдив ацІанвайтІа, а цуькведин вилик къалгъанар гьикьван акъвазнавайтІа, вири санал веревирд авурла, ахпа чун адан гъавурда гьатда.
Гьелбетда, Саяд хайи ва кьейи йисар дуьздаказ тестикьардай документар авачтІани, чаз ам яшамиш хьайи вахт тахминан чизва. Ам вичин разивал авачиз, такІан касдиз маса гана. Эхирдай чаз чир хьайивал, кьсметдин вилик вичин ажузвал къалур тавуна, элкъвена, Шихрагьимавай, ам аквадай хайи хуьруьз хтана. Муьгьуьббатдин цІу кайи рикІивай яргъалди эхиз хьанач. Ам кьена.
Саядан ирс кІватІяз эгeчІайбур пара авай. АгъастІалвийри чпин интеллигенцияди авалай кар давамарна. Хуьруьн мектебра кІвалахай маълимар тир Балакъардаш Султанова, Абдурагьманов Бейбалади, Ханэмирова Жагьана, Садикъи Гъалиба, Рамазан Нагьиева Саядан жавагьрар кІватІиз хьана. Саядан манияр халкьдин манийриз акьван ухшар тир хьи, гилани абур чара ийиз четин жедай, эгер абурукай са бязи бейтерал эрж-нехиш тир Саядан тІвар алачиртІа. Гзафбур къени Саядан бейтер яни, халкьдинбур яни чириз четин жеэва.
Ша, чун ктабдикай рахан. «Ашкъидин гьарай» ктаб туькІуьрайбур Рамазан Нагъиеванни Гъалиб Садикъи я. Ам 700 экземпдярда аваз акъуднава. Им, гьелбетда, чи лезгияр патал лап тІимил я. Ктабда Саядан яхцІурни цІуд мани — шиир гьатнава. «Азиз къелем», «Хьуй вун эрез-мерез, кавха», «Ша, рушар, чун вири шеда» ва маса манияр—шиирар рикІик къагьар квачиз кІелиз жедач. Саядан чна шартІуналди кьилер ганвай эсерар вичиз муьгьуьббатдикай xaбap хьайи чІавалай эхир нефесдалди туькІуьрнавай бейтер-дердер я. Авторри абурал са кьадар зегьмет чІугунва. Эвелимжи яз, абуру Саядан манияр халкьдин сивин эсеррикай чара авунва. Ахпа абур низ ва квез талукьарнаватІа сад-садахъ авунва. Ибур тариф авуниз лайихлу крар я.
Саядан туькІуьрунар пара я. Адаз вири патарихъай къимет гуз чалай гьеле алакьнавач. Ктабда гьатнавай эсеррин кьадардиз килиг тавуна, чавай адахъ авай еке метлебдиз къимет гуз жеда. Гьар са миллетдиз вичин тарих чир хьун лазим я. И рекьяй и ктаб мярекатдиз акъудай вирибуруз чухсагъул лугьун лазим я. Мектебра Саядан туькІуьрунариз талукь тарсара маълимар гьихьтин четинвиле гьатзавайтІа, заз хъсан чида. Артухлама ктабда, сифте яз, Садан суьретни ганва! Чаз чир хьайивал, Саядахъ Алимегьамед тІвар алай са аял хьанай. Саяд кьейидалай кьулухъ Алимегьамед Саядан ваха хвена, вахан стха Ханэмира эвленмишна, адазни са хва — Пирмегьамед хьана. Хтул Пирмегьамеда алай вахтунда уьмуьрзава ва адахъ Саяд, Сиряд, Исмаил тІварар алай Саядан путулар ава.
Саядан ктабдик са кьадар манияр акатнавач. Бязи манияр чІехи шаиррин хьиз, рефрендин къайдада ганва. Лезгийрин земземдин булах хьтин михьи манияр, шиирриз элкъуьрнавайбурни ава. Им, заз чидай гьалда, Саяд машгьур авун туш, адан манияр- шиирриз элкъуьрун патал чІугур гьаваян зегьмет я. Къуй, Саяд — Саяд яз амукьрай! Ада туькІуьрайбур шиирар тушир, рикІел цІай кайила лагьай манияр тир.
Сажидин,
Зари