Мучугърин хуьр алай чка КцIарин муькуь хуьрерилай тафават авайди я лагьайтIа, чун ягъал жеч. Мучугърин хуьр Яргунрилай виниз сув галай патахъ фейила, чапла гъилик карвандин рекьелай къерехда, рехъ куьтях жезвай са кама ава. Яни Мучугъриз сув патахъ шегьре рехъ авай къунши хуьр авач. Гьа и кар себеб яз (са версия хьиз) мучугъвийри мугьманар пара масанвилив – икрамвилив кьабулда. Кама авай хуьряй кьве вацI авахьзава. Хуьруьнвийри «Мучугърин вацI», «Кьуру вацI» тIвар ганвай и вацIар Кьулан вацIухъ какахзава. Пуд пад къакъан пелери цIарцIе тунвай хуьр гине авайди хьиз аквазва. Заз Мучугъринни Исмаилрин Къалажугъ хуьрун арада гьам тIварциз (тIварцин эхирда авай угъ аффиксдиз), гьамни географиядин чкадиз килигна ухшарвилер акуна.

Къенин йикъан Мучугъар КцIар райондин чIехи хуьрерикай сад я. Агьалияр -1376 кас, кIвалер – 249(26 паласада), маишатар -313, чилер -2229,5 гьектар я. Мучугърин чилерал тарихдин гелер авай 2 топоним ва 1 тарихдин кхьинар алай мискIин ама. Тарихдик галкIанвай топонимар:
-Сув патахъ уруьшда авай Татаррин къванер ва Хандин кIеледин амукьунар;
— Кавказ Алупаниядин христиан чIаварин килисадин хандакIар.
Чкадиз килигайла килисадин архитектура ва эцIигунин формади и кар тесдикьарзава.Хуьруьн мискидал ам гуьгъуьнай эхцигай 1809-йисан тарих алама. (Хъпи накьвадин шире арада тваз чиг керпичрив эцегнавай мискIинар гьар 200-300 йисалай зурзалагри чкIурун шак авачир кар я)

Хуьруьн экуь инсанрикай
Мучугъвийриз хуьруьн тIвар шира ийидай алимар, тарихчияр ва маса сейли ксар авачиз туш. Академик Агьметхан Керимован ва тарихдин илимрин доктор Абидуллагь Уружован тIварар вири республикада шира я. Анжах чеб мучугъвияр ятIани, абуру хайи хуьруьн тарихдикай, фолклордикай, этнографиядикай кхьенвай са цIарни авач. Хъсан кар я хьи, вичиз илимдин дереже авачтIани, рикI хайи хуьруьк кузвай Агъаверди Аливердиев ава. Зун адан мугьман хьана… Куьн чIалах жеч Агъаверди стхадин архивда са шумуд диссертациядин гъилин кхьинар, чи тарихдин улубрин коллекция, хуьруьн фолклор, топонимар, лугьунар, кьисаяр кIватIнавай папкаяр ава.
Заз амукьайди адахъ галаз ацукьна ихтилатун ва архивдай герек тир материалар къачун хьана.

Хуьруьн сихилар
ЧIехи ватандин дяведа са шумуд хизандин пун терг хьайидалай кьулухъ Мучугъа къенин юкъуз 16 сихил ама.
1. Ваданар – Ширвандай атай 5 стхадин сихил. Абурал Башияр, ЦIарахар, Хъаларни хъевгьенава.
2. ЯпатIар- Акунриз килигна ганвай лакIаб я лугьузва. Абруз Эфиопарни лугьуда. Яни Эфиопиядай атайбур (са зарафат хьиз А.С.Пушкинан бубайрин чилинвияр).
3. Шалдияр – Шалар алайбур. Дагъустандин БахцIугъ хуьрей атайбур яз хсебзава.
4. МегьецIар – Мучугъин аборигенар я лугьузва ва абурук гуьгъуьнай хъевгьенвай Кузунарни гала.
5. Хачмасар – Муьмкуьн я Огъуздин Хачмас хуьрей атайбур хьун.
6. Талишар – Афшар Надир шагьди Ирандиз тухвай ва Шагь кьейидалай кьулухъ ватандиз хтайбуруз ганвай лакIаб я.
7. Къазвинар – Юкьан Асиядин Къазвин шегьердай атайбур.
8. Херекар – Хуьрун абориген сихилрикай.
9. КаситIар – Месопатамиядай атайбур.
10. Чепелар – Дагъстандин Чепяй, Чепеларай атайбур. Мумкуьн я Чпирвиярни хьун.
11. КIирияр – КIири хуьрей атайбур. Абур Мучугъа чIатухъанар хьиз чида.
12. Къурушар – Къурушай атайбур.
13. Къажарар – Абруз Манашарни лугьуда. Мумкин я, Манна девлетдин агьалийрикай амукьайбур я.
14. ЧIакIарар – ЧIакIардилай атайбур.
15. Ширлияр – Хуьруьн аборигенар.
16. ТIигьиржалар – ТIигьиржал хуьрей атайбур.
Играми кIелзавайди, квезни аквазвайвал къенин Мучугъвияр са шумуд културадин, цивилизациядин, географиядин къатарин менталитетрин уртахвилерикай арадиз атанвай са кIватIал я. Ихьтин какахьай кIватIалдиз вичиз хас тIул, акунар, философия формадиз атун шак авачир факт я.

Хуьруьн уьруьшар
Рагъ акъатзавай патай кьил ктуна:
-Кьай, ЯцIу къурт, Яргунрин сув, БутIан кек, Чавун, Авсаран къуза, Камавай сув, ЧIакIаррин сув( гьаниз диргесни лугьузва), ЧIехи сув, ЦIицIер, Терехан сув, Уругъ, Синер, Шимер квай ппел, АнцIуд пел:
НикIер(Паласаяр)
Финдун кам(Балабекан ник), Абдулкъанидин чилер, Беделан гьафиза, Къузада Шихкериман чил, Мамедалидин чил, Бубадин чил (МенцIид хандакI), Мусадин ник, Къелемлухда Хийирбекан ник, Биягъра Керимханан ник, Гемреда Ражабан ник, Гавдишандин ник, ТIигьиржалрин ратар, Пелелай вирин кIиник галай Фетегьан ник,

Кикер. Леф пад кьуна
Кьай гуьнедин кикер, Хеметан кек, Супадин булахдин кек, ХандакI кек, Шимед кек, Хъиран булахдин кек, Къадиран гуьне, Уьшкуь кек, Агъаметан кек, Асад кек, Зиядханан кек, Мегьралидин кек, Зейналан кек, Шайдабеган кек, Медетан кек, Базаран кек, КьацI ягъадай кек. Агъаверди малимди заз чпин хуьруьн кикерин яракьан картайра авай кьакьанвилин рекъемарни гана… Син ккек- 1108 м, Кьай ккек- 1160,8 м, Уругъ пел- 1308 м, Сув – 1565 м. И пелел геологри эцигнавай гуьдендин плита ала. Пелелай рагъ авай юкъуз Сумгъаитдин цIаяр аквазва.

Зиккуратар – Яран пелер
Мучугърин хуьруьн юкьал кьве пел ала. Уругъ пел ва Арад пел. Уругъ пелел хуьруьнвийри Яран сувариз цIаярда ва анлай Лезгийрин пак яз хсебзавай пуд сув- Шар сув 4243м, Басар сув 4466 м, ГъуцIар сув 4142м аквазва. Арад пелни саркал пел хьун мумкин я. Лугьунрай сур чIавариз ГъуцIариз къурбандар гудай береда акьахна цаварин ийесийриз зикр ийидай пел. Яни инсанрин дуаяр, минетар ГъуцIарив агакьриз куьмекзавай пел.

ГИДРОНИМАР
Залуд вир. И вире авай рагъулрив мучугъвийри чпин сагъламвал тIарамрда.
Сеферан вир.

Булахар
Бендед булах, Кьай булах, Хьиран булах, ЦIарахан булах, Кьемкьер булах, Къванчин булах, Атад булах, Тагъийрин булах, Кьвалун булах, Хъвер булах, Земзем булах, КIунтIар булах, Сидрзадин булах, МенцIид булах, Ратар чкадин булах, Нуьдуьрбеган булах, Хъурхъуан булах, Гьабад булах, Шамилан булах, Таркалрин булах.
ВацIар
Кьуру вацI, Мучугърин вацI, КIунтIар вацI, Цавун вацI.

Евлиянар – ПIирер
Киримкъулудин пIир, Пиркъулидин пIир( И пIирел хизан хуьдай дуаяр ийида), ЦIамар пIир( версия хьиз гьелени инал сур мучугърин хуьруьн хандакIар алай лугьузма), Агъаметан кике авай пIир( И пIирел аялар авачирбур фида). Султанан кьвалаллай пIир( И пIири тандал хирер алайбуриз куьмекда).

Мучугърин лакIабар
Хуьрел кьве лакIаб ала, сад адалатдин, муькуьд сарказмдин.
1. Полковникрин хуьр. Патав гвай хуьрерихъ галаз гекъигайла и лакьаб адалатдинди хьуниз шак авач. Хуьряй отставкадиз экъечIнавай 12 полковник акъатнава:
Султанов Аманат, Талибов Мисрихан, Аливердиев Бахтияр, Султанов Къайиб, Меликов Мелик, Аликъулиев Гьикмет, Къазиханов Багьрам, Султанов Жамил, Султанов Шалбуз, Наврузов Талиб, Алимурадов Шаир, Талибов Руьфет, Насруллаев…(?).
2. «ВакIариз пша лугьудай Мучугъвияр». И лакIаб арадал атун икI хьана лугьуда Мучугъвийри: Са Мучугъвидин барцIакар квахда кьван. Жагъуриз фейи мучугъвидиз Яргунрин часпарда валара авай цIуьрнуьгъар бацIакар хьиз хьана «пша- пша» лугьуз эвернайкьван. И кар акур са яргунвиди мучугъвийриз лакIаб ганакьан.

Мучугърикай са баяд

Ви кьуд пад я къакъан тамар,
Къакъан синер дегьне камар.
Булахравай къайи ятар,
Кани Ватан Мучугърин хуьр.

P.S.
Зун Мучугъай Пакудиз лезги чIалан маълим Айдын Султавовахъ галаз санал хтана. Маълимди заз хвашивилел и йисуз республикадин университет ва техникумрин студентар хьанвай 8 хуьруьнвидин веледдикай рахана…

Абир ЭчIехви,
Паку – Мучугъ