Къафкъаздин дамах, такабурлу Шагь-дагъдин кьилел живедикай лацу бармак ала, адан къуьнерик муркIарикай ярашугълу чухва ква. Къайи булахар, гурлу вацIар адан зегьметчи пеляй авахьзавай гьекьер я. Эгер Шагь-дагъдин кукIушрик къайивал кватIа, адан ценерик, кьуьзуь касдин кавалдик хьиз, чимивал ква.
Зи рикI гьа дагъдиз ухшар я. Зи рикIин кIусар тир шиирра дустариз – чимивал, душманриз – къайивал хьана канда! Бес, вучиз за анжах чимивиликай шиирар кхьида кьван? Зи шиирар кIелна, вичиз мана хкуддайдаз ана чимивални къайивал аквада. Зи рикIни Шагь-дагъдин хура яшамиш жезвай лезгидин рикI я. Вири лезгийрин рикIерни гьахьтинбур тушни мегер?!
Вахтар хабарсуз акъатда, инсандин вилерин эквни тIимил жеда! Адаз, эвелан хьиз, тIебиатдин иервал ва гуьзелвал акваз амукьдач. А вахтунда инсандин рикIе гъамари чими муг ийиз башламишда.
Ингье, зунни кьуьзуь жезва, амма за жуван вилерин экв тIимил хьун гьисс ийизвач. Вучиз лагьайтIа, ана зи кани халкь гьамишанди хьиз, викIегьди хьиз аквазва. Заз зи каниди, вахтар алатирвай, мадни къизгъин ашкъидалди кан жезва. Эхь, кани дустар, и кар себеб яз, зи шииррани инсан ва адан пак ашкъи гьатзава. Зи рикIе гъамаризни хажалатриз чка амукьзавач!
Лифер – лацу, лифер – вили, лифер – къацу жеда, инсанри абур чпин сидкьи ва пак рикIерин деринра авай ислягь ва динж зегьметдин лишанар кьуналди, лап хъсан карнава. Гьар са инсанди, лифериз къуллугъ авуна, абур саламатдиз хуьнуьх вичин буржи яз гьисабзава. Амма лифериз чпиз и кардикай хабар авач. Лиферин арада гьич душманчивал хьайиди туш! Абуру чпиз хас тир уьмуьр патал, чпин тегьерда кIвалахзава, азаддиз гегьенш цавара лув гузва.
Заз лиферикай, акъваз тавуна кхьиз канзава, вучиз лагьайтIа, инсанри лифериз къуллугъзава. Инсанриз кани тир гьар са куьнал ашукь я зун.
Цавун чин садлагьана, чичIек хьиз, яру хьана. Ахпа адан рангарик шуьтруьвал ва рикIиз такан рагъулвал акахьна. Кефер патай атай гару чилерлай руквар къарагъарна. Гьавадик яд акьур гъуьруьн атир акатна. Сад лагьана тIвалар-тIвалар марф къваз башламишна. Инсанар чуьллерай чардахрик, куьчейрай кIвалериз зверна. Кьуд пад, яд атIай регъв хьиз, кисна акъвазна. Амма къвазвай марфади виринра вичиз хас тир са ван туна.
За лагьана: – Эй, гатун марф, бес, вучиз зи рикIиз вун такан хьанач? Зун, куьцIена пIертI хьанватIани, хуьруьн кьилихъ галай хъархъун тарак акъвазнава. Вучиз заз вакай хъел атанач, эй, кьеженвай, хурхарай къацIанвай чил?
Себеб сад я. Гьа и чIавуз, гьа таран кIаник за канидан пIузаррал сифте темен алкIурна…
Дуьня вили гьуьл хьиз аквада. Уьмуьр гьа гьуьлел алай, динжвал течир лепейриз ухшар я. Гьуьлел, эгер, лацу лепеяр гару къарагъарзаватIа, инсанрин уьмуьр вилик тухузвайдини, абурун рикIера гележег патал авай хъсан уьмуьр я.
Зунни экуь гележег патал, рикIе авай умудар патал женгчи са инсан я. Зун жув и женгин гъалиб жедайдан чIалахъ я. Вучиз лагьайтIа, зи рикIе авай умудар ва мурадар зи халкьдин гележегдин экуьвал ва фарагьвал я.
Эй, вили гьуьл, лацу ва гужлу лепеяр, зи рекьера заз гъалибвал тIалаба! Зун квел ашукь я, эхир!
Цуьк ахъайнавай, гуьлуьшан Силибирдин юкъвал, гьуьлел акъвазнавай гими хьтин, са къван ала. А къван акур гьар са чубанди, вичин юкьв агъузна, салам гана, элячIда. Им вуч сир ятIа, чидани квез?
Силибир яйлахдин юкьни-юкьвал кIамаризни вацIариз виняй агъуз килигиз акъвазнавай и къван, хперал гьужумна, абур кукIвариз кан хьайи ирид жанавурдин хура акъвазна, чпин суьруь терг хьуникай хвейи ва эхирдайни чпин чан халкьдин девлетдин рекьел эцигай кьве канидан сурун кьилел эцигнавайди я. И яйлахда хьайи гьар сада, чеб сад-садаз несиб тахьанмаз, чандилай гъил къачур и жегьилриз икрам тавуна, гьикI акъвазда кьван?!
Агьвалат шумуд йисар идалай вилик, сифте колхозар жезвайла, хьайиди ятIани, вири лезги шаирри гьа Силибир яйлах ва анал алай къван тарифарда. Бес, зун, адакай кьве гаф талгьана, гьикI акъвазин?!
Дуьня сифте акур аялди цIвагъна лагьана: – Им вуч хъсан, гуьрчег, фираван чка тушни! Эй, инсанар, куьн ихьтин чкада гьикьван бахтавар тир кьван! Зун и куьн авай дуьнядиз атуникай гзаф бахтлу хьанва. Зани гележегда жуван вири къуватар, и дуьня мадни гуьчег авун патал, сидкьи рикIелди квез гуда, зи чIехи стхаяр ва вахар!
Аял чIехи хьана, ам сифте яз кIвачел акъалтна: – И дуьня вуч гегьеншди ва зурбади тушни! – лагьана ада тажублу хьанваз. – Зун ам мадни чIехи ийиз алахъда!
Аялдикай шегьеррани хуьрера къекъвез жедай жегьил хьана: – И дуьняда вучиз зегьметдал рикI алачир инсанар ава? – Жузуна ада вичи вичивай, бязи темпел инсанар акур чIавуз. – За гьахьтин пис инсанрихъ галаз женг чIугвада. Къуй, и зи кани дуьньяда вири инсанар, гьа чи тIебиат хьиз, гуьрчегбур ва зегьметдал рикI алайбур хьурай!
Аял эхирдай кьуьзуь хьана. Са юкъуз ада, вичин рухваярни хтулар, вичин патав эверна, ва абуруз икI лагьана: – Балаяр, зи рикIе авай кьван вири ниятар ва мурадар кьилиз акъудиз хьанач завай. Куьне зи весияр кьилиз акъуда.
Гьа икI, инсандин несил дуьня гуьрчегриз алахъзава. Бес, зунни гьа несилдикай сад тушни? Зани жуван шиирралди чи чIехи ва гуьрчег дуьня къалуриз ва хъсан инсанрикай жуван фикирар кхьизва. РикIер михьибурун мурадар фад кьилиз акъатда. РикI михьи инсан жез алахъа, инсанар!
Йикъар, кикIизвай кIекер хьиз, сад муькуьдахъ галтугзава. Амма цавай, сафунай хьиз, авахьзавай, къайи ва куьлуь марфадиз ара атIун чизвач. Ам цавай, яргъал рекьера галатнавай кьуьзуьди хьиз, аста-аста авахьзава.
Чилер – ламу, гьава – ламу, цаварни ламубур хьиз аквазва. Амма чи хуьруьнвияр, и гьавайриз килигиз, чпин кардивай къайи жезвач. Абуру, гьава къайиди ва мекьиди хьунивай, мадни къизгъиндиз кIвалахзава. Бес, зегьметдалди арадиз гъанавай бегьер кIватIдачни?!
Зунни, зи къуншидихъ галаз санал, гьар пакамахъ, тади кваз, салаз физва. За ана тагъарин – кьенерин – заз килигиз хъуьрезвай, яру цIаяр хьтин, помидорар, нехишар алай къарпузар, атирдин ни галай халияр ва, акурла, инсандин темягь фидай, афнияр атIуз, кIватIзава.
Марф къвазва, амма чна кIвалахзава. Гьа и рикIиз кани кIвалахди чаз ял ядай мажал гузвач. КIвалах чи уьмуьрда, ширин мани хьиз, гьахьнава. Мани галачир мел, далдам галачир мехъер тежедай хьиз, къизгъин зегьмет галачир уьмуьрни заз герек туш. Гьа и кIвалахар я зи шииррин мана ва метлебни!
Хъел атай кьуьзуьдан чин хьтин пакама я. Гьава, дуьнядикай вил атIанвай азарлудан гьалар хьиз, залан я. ТIарунар хьтин, залан ва чIулав цифер, юзан тийиз, цавун чина акъвазнава. ТIебиатда зулун куьлуь марфадин ни гьатнава.
Зун гьа ихьтин юкъуз яргъал сефердиз рекье гьатнава. Амма зи рикI шадвилин гьиссерив ацIанва. Вучиз лагьайтIа, зун къунши хуьре авай зи дустунин мехъерик физва, гьа мехъерик зи рикI вичин гъапа кьунвай кани рушни жервал я!
Дуьняда виридалайни дамах гвачирди вуч ятIа, чидани квез? ЧидачтIа, дустар, за квез лугьун, куьне фагьум це.
За лугьузвай куьни инсанрин кесиб-девлетлувилиз, акьуллу-акьулсузвилиз, викIегь-ажузвилиз, гуьрчег ва эйбежервилиз, шад ва гъамлувилиз килигдач. Ам и за лагьай жуьредин инсанрин вилик тIимил-пара талгьана акъвазда. Адаз ханни нуькер, пачагьни лукI, шаирни лежбер сад я. Ада, са тIимил кьванни дамах тавуна, виридан вилик уьзуьагъ яз, виридаз са макьсад патал къуллугъда.
А дамах гвачирди фу я.
Дуьнядавай вири инсанрик гьа фан хесет хьанайтIа, вуч хъсан жедайни! Вирида, гьа фа хьиз, дамах гвачиз кIвалахнайтIа, вуч хъсан жедай! Шаирни гьахьтин дамах гвачир инсанрикай жезвайди я.
Чил чIулав цифери, рагъул ва ламу гьавади кьунватIани, адан рикIе рагъ ргазва. Зун туькьуьл фикиррини залан хиялри кьунватIани, адан чина мили хъвер, рикIе кьадарсуз хвешивал ава. За, хажалатлу агь аладриз, ламу чилиз килигзаватIани, ада, мецел бахтлувилин мани алаз, анжах вилик гьерекатзава. Зун алатай йисарин гьайиф чIугваз акъвазнава, ам вичин бахтлу гележегдин экуь йисарихъ зверзава.
Зун – кьуьзуь, ам жегьил я. Эгь, жегьил, ваз, ви йисар хабарсуз алатна, зун хьиз, залан хиялри кьадайдакай хабар хьанайтIа!..
Вири тIебиатдиз уьмуьр бахшзавай ракъинин чими ва яру нурар гатун пакамахъ багъда авай къизилгуьлерин чина ва некьийрин хъуькъвера гьатзава. Ракъинал ашукь хьанвай некьидини къизилгуьлди регъуьвиляй агъузна ва чуьнуьхарна акъвазда пешерик чпин ярашугълу чинар.
Рагъ са кьадар викIегь хьана, ада къизилгуьлни некьи вичин хура кьуна, абурукай садаз инсан, гьейранарна, бейгьушардай атир, муькуьдаз виртIедилайни хъсан ширинвал гана.
−Эй, рагъ, – лагьана за. – Бес, заз?!
−Абур кьведни за вун патал ва, вун хьтин, вири инсанар патал яратмишнавайди я, – жаваб гана ракъини.
Вун гьикьван къуватлу, гьикьван регьимлуди тушни, эй рагъ!
Такабурлу Шагьдагъ дуьнядин кIуьдини цуруди акур хьиз, вичин рехи кьил тик кьуна, дерин хиялдик кваз, акъвазнава. Ам винел пад къизилдин верекь хьиз аквазвай гьуьлуьз мукьуфдалди килигзава. Адан хиялар гегьенш паласайра, никIеривни багъларив ацIанвай муьшкуьрра къекъвезва жеди.
Закни бязи вахтара, гьа дагъ хьиз, хиялрин къене кисна амукьдай хесет ква. За гележег патал къизгъиндиз женг чIугвазвай инсанрикай шиирар туькIуьрун патал фикирзава. Зи шиирра къизгъин рикIер, пак ниятар авай инсанар жеда. Зун гьахьтин инсанрин къаматар жагъурун патал фикирдик акатзава. Бес, дагъди вучзава кьван?! Низ чида, белки, Шагьдагъни шаир я жал, шаир туширтIа, ам акьван хияллу жедачир…
Дагълари хьиз, кьил вине кьуна, кIвалахар-дердияр ва мурадар къайдадик квайди хьиз архайин тир са итим ава зи хуьре. Вирибуруз ам кани ятIани, амма а касдикай зи зегьле фида. Вучиз лагьайтIа, а кас гатун тIветI я, хъуьтIуьн саил я.
Бубайри зегьметдиз гьуьрмет ава лугьуда, эхир. ГьакI тирвиляй за зи шиирарни вири инсанриз бахшзава, тенпелбуруз – ваъ!
ГьикI ятIани, танишрикай сад зи рикIе гьатнава. Тахсир зал ала, за адаз жуван рикIе авай фикирар сидкьибур тирди нагьахъ чирна. Гьахьна а таниш зи михьи рикIиз! Виридаз, эхир, михьи чка къулай яз аквада. Амма заз зи рикIяй а пехил, хаин гьиссерив ацIанвай кас акъудна, гадариз канзава. Адаз анай акъатиз канзавач. ХъуьтIуьз кIваляй къецел акъатиз кандайди жени?!
Зун, Шарвили хьиз, алахъзава. За а къацIанвай рикI жувавай яргъаз ийирвал я. И дуьняда пехил рикIер хьаначиртIа, вуч хъсан тир!
ТIебиатдик ахвар акатзавач. Ам санал акъвазун тейижир вацI я. Ада вичиз хас тир къанунралди даим вилик ялзава. Ада чилел йисан кьуд гьавада вичин кар аквазва. Инсанри лагьайтIа, гьа гьайванрихъ галаз, чпин уьмуьр цIийикIа туькIуьриз, акъваз тавуна кIвалахзава. Инсанни тIебиатдин стха тирвиляй, адани, гьа тIебиатди хьиз, вилик гатIумзава, ам, мухал хвенвай лацу шив хьиз, гьамиша анжах вилик зверзава.
Зи шиирарни инсанрин уьмуьрдикай я. За анжах инсанрикай, абурун шадвилерикайни, гъамарикай, къайгъуйрикайни мажалрикай шиирар туькIуьрзава. Гьавиляй зи шииррини, акъваз тавуна, виликди, анжах виликди гьужумзава.
Чими рагъни, шагьварни ваз хьурай, зи каниди. Къацу ва гуьлуьшан яйлахар, айнадин вилер авай булахар, бегьерлу къишлахар ваз хьурай, каниди. Вун гьамиша муьгьуьббатдин атирлу багъда, туькъуьн тийир рагъ хьтин ашкъидин къужахда хьурай. Дуьнядин бахтлувал, инсанрин шадвал, уьмуьрдин тIямни, дадни ви кIвале хьурай, зи рикIин пад.
Вун гьамиша гьуьрметлу, сидкьи, намуслу, гафарал кIеви, крарал къадми юлдашрин къуллугъдал хьурай. Са гафуналди, зи дилбер, ви уьмуьрдикай мелни мехъер хьурай. Ви уьмуьр даим пелел гьекь жедай зегьметда хьурай. Вири кIвалахрин къизилдин куьлегар зегьметдив гвачни?!
Ваз за кьисмет тIалабнавайбур вири зибур я. Вучиз лагьайтIа, вун зиди, зунни види я. Мехъерин югъ лап мукьва хьанва, зи азизди!
Забит РИЗВАНОВ