Шаирар кьве жуьре жеда – хвешивиляй шаир хьайибур, гъамуни, дердини юзурна, къарсурна шаир хьайибур. Инсандин хъвердин уьмуьр пара куьруь я. Хвеши хьайила чна гъил хкажна кьуьлерда, хъуьреда ва маниярда. Дерт инсанди дуьня дегишдалди адан юлдаш я, ада инсан кIвачелай кьилелди куда ва вири гьиссер юзурда. Адан манийрин гьар са нотадал чIулав буьшме, чин хъуьрейтIани вилера гъамунин циф экъведа. Инсан дуьнядиз къведайла шеда, дуьнядай фидайла канибур шурда.
Бажихануман шиирар уьткем, такабурлу, заманадин четинвилериз, уьмуьрдин татугайвилериз гардан кIир тийидай, бахтунин рекье женг тухузвай, касдин рикI авай дагъви дишегьлидин мастIинай куьз хьана къвезвай сергьят авачир гьиссерин бегьерар я. Ихьтин заридин гъиле авай къелемди гьелбет дамахда. ТIебиатди заридин чIарарилай авална вичин гъил элкъуьрнавайди, чинани вичин залум нехишар тунавайди аквазва, ада Сумгаитдай ЭчIехуьруьз вич яхдиз фида, фургъунрин игьтияж авач, лугьузва. Ихьтин руьгьдин кьакьанвал ава Бажиханумаз.
Япара бубади ядай тардин, дидедин лайлайдин авазар аваз, уьмуьрдин къайгъуйрикай яргъаз чIехи хьайи рушакай шаир тахьун мумкин тушир. Жегьил руш яз хуьрей КцIариз чIехибурукай чинеба «РикIин гаф» эдебиятдин кIватIалдиз атуни ама гьикьван чIехи руьгь авай инсан тирди тесдикьарзава. Ихьтин жуьрэт анжах шаирриз жеда.
РикI гъамарин къармахдикай хкуддай рехъ жагъурда за,
Чанда туна касдин гъейрат дагъ чкадлай юзурда за.
АватIани адахъ зур-гуж макь къелемдив чкIурда за.
Хуьда чIалан хазинаяр къеняй недай кукварикай,
Ягъидин кьве вил акъудда яракь къуна тупIарикай.
Лезги дишегьлидин руьгьдиз килига. Заридин шииратдин дуьня жуьреба рангаринди я. Ина мичIи рангарилай экуь рангар къат-къат пара я. Экуь мурадар, михьи муьгьуьббат, инсандин инсандиз ва дуьнядиз вафа, ватан ва чIал вине къун, душмандин вилик гардан садрани кIирна ажуз тахьун адан туькIуьрунрин кьилин темаяр я. Адан муьгьуьббатни вичин поэзия хьтинди я. И цIарар кIелайди ихьтин фикирдиз къведа: «И рекье рекьин ава, элкъуьн ваъ». Бязи шаирри кьисмет тахьай, яни вафа квачир ярдиз къаргъишарда, амма Бажиханума вичин жуьреда лугьузва:
За валай гъил гьикI къачун лагь, къачуртIа зи гъилер кватда,
Вили цавар мичIи хьана, гъетерикай эквер кватда.
Зун кIвачерик ярхарнавай къурбат я ви, атIутI зи кьил,
Вуна кьулухъ элкъуьрайтIа, дакIуна зи жигер гватда.
Ашкъидин тар масдан хурал кьуна ягъаз акуртIа заз,
Хурун юкьвай пад акъатда, кар кьунавай хирер гватда.
Поэзия, хайи чIал, ватан, вичин халкь икьван кани инсанди шумуд йисуз Урусатдин Магадан вилаятда уьмуьрна, амма къелем садрани гъиляй аватнач, къуьруь хьанач ва маса чIаларихъ элкъвенач. Гьа сифтедилай эхирдалди дидедин чIал пайдах хьиз вине къуна, сад-садалай иер, мана авай эсерар арадал гъана. Магадандай Сумгаитдиз мугьман хтайлани КцIариз «РикIин гаф» кIватIалдин межлисдиз къведай. РикI дагъдин булах хьиз ргазвай, поэзиядин экуьнув ацIанвай дишегьлидин чинани гьа экв гьатнава. Вичи-вич акьван саядик, гъвечIидик тухузва хьи, идалди чи виле мадни сейли, чIехи жезва. Чаз акьван кьве гаф сад-садахъ гилигна, зун шаир я, лугьуз экъвезайбур акуна хьи…
И мукьвара чун мадни «Алам» журналдин редакцияда «Марвариз» кIватI хьанвай. Вирида Бажиханумавай шиирар кIелун тIалабайла, ада «заз шиир кIелдай мез авач, зи паталай Эйваза кIелрай», лагьана чун мад сеферда гьейранарна. Икьван ктабар кхьенвай ва кхьизмай зариди вичи-вич гьикьван саядик тухузватIа аку. Гьа ихьтин саяди ва багьади я чи Бажиханум. Ама асул шаир я. Адан сивей заз са хаха, вичелай разивалдай гаф ван хьанач. Вичин цIийиз чапдай акъатнавай «Дамаха къелем!» ктаб къалурна, идакай са затI хьанвани, жузазва.
Заридин шииррин, гъезелрин гафар акьван хъуьтуьл, акьван цIалцIам, зериф, рифмаяр акьван сад-садав ктугайбур я хьи, аваз чпин къене авазва. Вири шиирар манийрин темаяр я, бязи композиторри, манидарри хъсан шииррин тIимил хьуникай шикаятар ийизва. Къачу Бажихануман ктабар абур вири мелодияяр я.
Шумуд жигьил зи кьилелай чепелукь хьиз элкъвейтIани,
Вун галачир мехъерихъни акI хьана жув галачир хьиз.
Зариди ихьтин сая гафаралди вичин чIехи муьгьуьббатдин къудрат къалурзава. Ихьтин вафалу инсан, вах, уьмуьрдин юлдаш, диде, баде ва зари я, Бажиханум. Вичин къелем гъезелрани, поэмайрани имтагьанна ва чин ачухдик, гъалиб яз акъатна. Адан къелемди пара кIвалах ийирдавай цIарцIар гана ракьини хьиз, ишигъ гана ракъини хьиз. Заридиз поэзияда садавайни лугьуз тахьанвай фикирарни ава: «Хуьн чна чи ашкъи михьиз, чи гъилева кьисметдин туьд». Зариди кьадар кьисметдиз акси экъечIна, къисметдин туьд гъиле къазва.
Жегьилвилин ва кьуьзуьвилин, кьуьдни гатфарин — яни фикиррин сад-садахъ галаз дуьз текъвен зариди гьикI кхьизватIа килигин:
Чи гафарни дуьз къвез амач, за «А», руша «Б» лугьузва,
Накьан йикъан гафайла за, руш рахазва пакадикай.
Кьузуьвиликай кхьенвай шиирар пара ава. Бажиханума вуч лугьузватIа килигин:
Гьиниз катда дуьнядилай, ажал лугьур явадикай,
Кьуьзуьвилин хъен галкIана зи уьмуьрдин чухвадикай.
Вил галамач са куьнихъни, вич тIуьртIани тIям амач,
Чанда кIусни такъат амач, тIал куьрз хьанва яхадикай.
Бажиханум буш рахадач, верцIи я кIвал, балаярни,
Накьвадихъ физ канзавай туш, хьанватIани накьвадикай.
Кьуьзуьвилин, ажуз, зайиф йикъарин кичIервал хьтин гьиссер чаз виридаз ава, амма садавайни Бажиханумавай хьиз лугьуз жедач, ада вичи хьиз лугьузва, адаз вичин хатI, вичин рехъ ава, садазни ухшар тушир ва тикрар тушир рехъ.
Пара хьана зуьрнечияр, къваларални зил къадайбур,
Дев акурла кьве къатар жез, шалвардин кек, чIуьл къадайбур.
Зариди и гафаралди тапрукьрин пад къазвай, абуруз шагьидвалзавай, вичелай са чIиб къакъанда, са кам вилик фейибуруз, ялтахвалзавайбуруз хъуьтуьлдаказ абурлу дишегьлиди хьиз цIай гузва.
Заридин дертни чIехиди я.
Кузвай цуьквер агуддай кьван,
РикI маша хьиз ифена зи.
Харуз хвейи билбилни гваз,
Гатфар къулухъ хъфена зи.
Диде, на зун вучиз хана,
Дуьня винел дар хьана заз.
Хажалатриз гана гъуьлуьз,
Гъамарикай яр хьана заз.
Дуьз я вах, гатфар кьулухъ хъфидайла хару билбилни гваз хъфида. «ЧIехи кьиле чIехи тIал жеда» лугьудай бубайрин мисал ава чахъ. ЧIехи шаирдизни гьамиша чIехи дердер жеда. Уьлгуьч хьтин хци чкIулдив рикI атIанвай дидедин гьарнихъ чкIанвай гьиссер чIехи сабурдивай кIватI хъжедач. Кьвалан гав хьтин хва квадарна, къелем адан дердерин юлдаш хьана, вири тIалар, гъамар, сирер къелемдив вугана ада. Икьван инсанрин гуьгьуьлар шадардай, несигьатар, муьгьуьббатдин михьивилиз, эбедивилиз гимн кхьей шаирдин цуькведавай багъларал чIулав цифери лув гатана, тарарал пехъер ацукьна, цуькверин зериф лечегрик халар акатна, рикIин чIулав сузаяр лацу чарарал авахьна:
Агъзур сувар атайтIани, зи сефил рикI шад хъжедач,
Виш хунчадин иситIаяр чрайтIани дад хъжедач.
Бажиханум алцурарна, эвел гана, ахпа кана,
Алугарна барбатI хьайи гуьлуьшандиз гад хкведач.
«Садра яд хьайи хулариз мад яд хкведа», лугьудай мисал ава, вах. Ви хтулар – баладин балаяр, штулар бес уьмуьрдин гатфар тушни? Абуруз килигиз жуван къелемдиз мадни къилав це, ви къелем я пас къадай, яни кьве къат жедай къелем туш. Чахъ вун хьтин талантар тIимил ава, алакьзамайкьван жуван багъри халкьдиз шииррикай руьгьдин къемяр хкажа, виридалай багьа тир руьгьдин хазинаяр тур. Вун дердини кьве къат ийидай зайиф инсан туширди жуван къелемдалди тестикьарнава:
Дидедилай аманат яз муьгьуьббатдин кIвал ама заз,
Нажахдилай векъи, хци гьуьлдан хьтин чIал ама заз.
Бажиханум, яла даим канивилихъ, ви гьиссери цIир акъудда,
Дагъ гьуьлелай вине ава, тик акъваздай кьвал ама заз.
Хва квадарай дидедин рикIяй къвезвай и гафари инсандин рикI атIузва:
Зун вуж ятIа тийижирбур аватIа лагь, чирун за квез,
ЦIайлапандин цIай акьуна, кьве пад хьайи са къван я зун.
Лацу пеле чIулав шалдин куьлге гьатна яс я лугьуз,
Жува-жуван сабурдин кук, кукIварнавай тIурфан я зун.
Зулун гарун хура гьатна тухвана зи умуддин пеш,
Салун юкьвал тар кьурана, зегьмет квахьай багъбан я зун.
Ихьтин чIехи хажалатрин, гъафил атанавай пехъи гьиссерин селдин хура гьатнавай, кьил тIурфанри кукIварнавай зариди вичи-вич квадарзавач, дердерикай яргъаз жез канз, мурадрин лувуник галкIиз канз вичи-вич уяхарзава:
Бажиханум акъвазра цIар, къалурмир вал алай кьацIар,
Ви фагьумдин фарфалагди зегьемрикай хкудна зун.
Эхь, вах, ви фагьумар гзаф чIехи я. Къалурмир жувал алай кьацIар, са дуст аватIа, са душманни ава. Вун вири дердериз гъалиб къведайди заз чида. Хвешерини гъамари кьуршахар къадайла, чаз гъвечIи чIавара ван хьайи махарани хвешер гьамиша гъалиб жеда. Вун шииратдиз хъуьрез-хъуьрез, шад рикI, ширин гафар, зериф гьиссер, чIехи умудар, цуькведавай мурадар гваз атана, гила гьиссерикай тIарун хьана лугьуз, хажалатдин вилик гардан кIирна, далу чилиз ямир вах, вун лезги халкьдихъ авай пара багьа инсан, чIехи шаир я.
Цана за виш агъзур цуьк,
Хура ацIай дигай ник.
Зав девлет гва чIаларин,
Диб хкуддай къаларин.
Бед севериз кат гудай,
Вахт атайла кIап гудай.
Фидайла а дуьнядиз,
За илгьамдин звар твада.
Заз тIал гайи дуьняда,
Шаир лагьай тIвар тада.
Ингье, Шарвилидин рикI авай вичин устад хьайи Лезги Нямета тарс ганвай Бажиханум. Чаз вун ихьтин Бажиханум хьиз канда. Чаз вун ви шадвилерни, пашманвилерни гваз играми я.
Играми кIелзавайди, заридин туьк1уьрунрикай ктабар кхьиз жеда, адан поэзиядин дуьня пара девлетлу я. Адан дуьнядиз куьни гьахьа, квез анай экъечIиз кан жедач, а дуьняда инсандиз ва вири инсаниятдиз вуч герек ятIани ава: чIалан ширинвал, деринвал, эбедивал, муьгьуьббатдин чIехивал, вафа, такабур, сабур, абур ва залум дерт… Заридин шииратдин дуьнядиз мичIи рангар, мичIи цифер гайи дерт. И дердини адан лирика авайдалайни деринарна. «Хвешивиляй шаир хьайибур рекьин юкьвал кьван, хажалатдилай шаир хьайибур эбедиятдиз кьван фида», — лугьудай устад шаир Лезги Нямета. Вун эбедиятдиз кьван фидай шаир я, вах. Ваз дердинин вилик кьве къат жедай, гардан кIирдай гьахъ, ихтияр авач, вучиз лагьайтIа вун Шаир я. Къуй ви къелемди вун хьтин абур, сабур авай дагъви дишегьлидал, дидеди шаир яз хайи, дидедин чIалахъ , ватандихъ кайи инсандал, гъуцари лезги халкьдиз бахшнавай багьа пайдал дамахрай.
Дамаха къелем, вун Бажихануман гъиле ава!
КIвалаха къелем!
Зерифе Кьасумова,
Къуба