Къавкъаздин Албания чкIайдалай инихъ чи тарихда Гьажи Давуталай кьегьал шарвал хьанач лагьайтIа, захъ галаз парабур рази жеда. Ада чIехи женгер тухвана туькIуьрай шарвалдикай, Гьажи Давутан уьмуьрдин рекьикай кхьенвай алимрин кхьинар чав агакьнава. Зани куьне хьиз и улубрин гъиле гьатайбур кIелнава. Вучиз ятIани, и тарихчийрин гьич садни Давутан хайи хуьруьз фена адан сихил ва несилдин гуьгъуьна экъвенвач. 30-алай виниз тарихчиди адакай кхьиниз килиг тавуна, къенин ХХI виш йисарани Гьажи Давутан дидедиз хьайи ва дуьне дигишрай йис малум туш. Гьатта адан миллетдиз, хайи хуьр инаг хьуниз шак ийизвайбурни ава. Гьажи Давутан чIаварилай алатнавайди 300 йис я. Тарихдин цIарцIай им са акьванни яргъал девир туш. Тарихда 100 йиса 3 сихил алатун яни буба хва ва хтул кьабулнавай гьисабун ава. И призмадай виле кьуртIа, къе Давутан 9 лагьай сихилди уьмуьзава ва абурук экъвена, гьакIни адан хайи хуьре адакай амай рикIелхкунар кIватIна чи ватанегьлийрив агакьарайтIа, адан тарихда амай лацу чарар тIимил жедай. Гьа и къаст рикIе аваз зун Хачмаздин Дедели хуьруьз рекье гьатна.

МУЬШКУЬРДАВАЙ “ДЕДЕЛИ”
Дедели Къусарчайдилай ке-фер пата, Уьзден уба, Шоллар ва Урян убадик галаз чилерин часпарар авай са къадим хуьр я. Хуьруьн къадимвал къалурзавай факт хуьре 26 Албан чIаварин сурар хьун я. Дуьз я и сурарин къванерикай кхьинар алайбур Республикадин Девлетдин Тарих музейдин кIвалахдарри тухванва. Амай сурар хуьруьнвийри чараз усуна туна икрамвиливди хуьзва. И сурарикай винел сандухдин хьиз къапах алайбур къене къизилар ава лугьузвай са тапарунал чIалах хьанвай вандалри хана пучнава. Чка атанвайвал лугьун хьи, и кар Чар-Балакан ва Шеки-Ширвандани гьа икI (вучиз ятIани, и кардиз чи къацарилайни уях тир полисрини фикир гузвач ва къенин юкъуз и вандалвилиз килигна садни кьунвач) вандалрин ихтиярдив вуганва. За Алупан сурарин амай кIусарин ва винел геометриядин къазунар аламайбурун шикилар яна. Албан чIаварин сурар хьуни тестикьарзава хьи, хуьруьн тарих IV- вишйисарилай вилик я. ИкI ята, и хуьруьн виликан тIварар гьибур тир?! Чаз чизва хьи, вахт дегиш хьунивай, къурулуш, дин дигиш хьунвай тIварарни дегиш жезва. Яргъал тефена гьа къе зун атанвай магьалдин тIвар МУЬШКУЬР я. Муьшкуьр са термин- топоним хьиз вири дуьнядин албанистрин, юкьван вишйисарин тарихчийрин улубра авай термин ятIани, къенин Азербайжан Республикади ахъайзавай картайра и магьалдин тIвар –«САМУР- ДЕВЕЧИ дуьзенлийи» кхъенва. Ялама ва Худата авай лезгийрин мецIера Муьшкур гаф – кьифери никIерай кIватIна вичин мука хьузвай хътIуьн тадарукдиз лугьу­да. (Тахил, пурунз, чIуькI) Гила чун хквен Муьшкуьрда авай Дедели топонимдал. Хуьре умуьрзавай мугъулри и хуьруьн тIвар икI ачухарна:
1. ДЕДЕли – яни буба, арха авайбурун хуьр.
2. ДЕГЬ дели – Дегь- фарсидал цIуд. Яни Куругълудин делийрикай 10 кас къвазна амукьай чка.
Дагъустанви тарихчи Абдулкерим Бутаева Деделидин виликан тIвар-ТитIел яз къалурнава. Вилик вахтара Деделидин къуншидал сур тарих авай Муьшкуьр хуьр алайди тир. И хуьр са шумуд сеферда ягъийри цIаяр ягъаз канай ва гьар гъилера цIийин хуьр кухтур Мушкуьрвийри нупадин ягъидин чина къвазайла муьмкин я хьи, чпин дишегьли ва аялар ТинтIалдиз куьчун. Гаф авачиз тIигьера кьейи муьшкуьрвийрин хендедай папар пара ава лугьуз и хуьруьз Дидейрин хуьр — ДИДЕ хуьр лугьун. Гуьгъуьнай къерехдай куьч хьана атай мугъул хзанар пара хьунивай и хуьруьн тIвар трасформация хьана Дедели женни мумкин я. Деделивийрин мецере авай са баяддини и версия тес­тикьзвав.
Elədimi, mən yetim,
Sən dədəli, mən yetim?
Özün murada çatdın,
Dua elə mən yetim.

Деделида къенин юкъуз амай сихилар:
1. Баш къапанлылар – Туьркиядай атанвайбур;
2. Эрэблэр, агъ эрэблэр- тIварци къалурзавай хьиз Арабистандай атайбур;
3. Агъалилер — ?
4. Зекериййе несли- ?
5. Ширванлылар- Ширвандин Жем- жем хуьряй атайбур;
6. Давутар – мумкин я, ибур Гьажи Давутан сихилдикай я. Хуьруьнвийри абур шихрикай я лугьузва. Ших-лезгийри гьаждал фейидаз, савад авай сейли фекьийриз гузвай титул тир;
7. Тагьиржаллылар – тIигьиржалвияр;
8. Чепелилэр – Дагъустандин Чепер хуьряй атанвайбур-чепивияр;
9. Лезгилэр – Юрян убадай куьч хьанвай мегьерамхуьруьнвияр;
10. Аллагькъулиевар – ибур лезгияр я. Пун гьинай ятIа малум туш;
11. Ягьяевлэр – Фетели хандин хва Шихали хандин фармандивди «бег» хьиз и хуьруьз ракъур­навай Къуба хандин эхиримжи бегдин сихил;
12. Татлар – тат миллетдиз махсусбур, дагъдин чувудар;
13. КъирицIар – Къубадин Къырыз хуьряй атан­вайбур.
Квезни аквазвайвал хуьр какахьнавай хуьр я ва вири сад- садан къавумар я. Кар акI атанава хьи, эхиримжи виш йисара гьукуматдин, авсиятдин, базардин чIал мугъул чIал я лугьуз вири гьа чIалалди рахазва. Лезгийриз чи чIал чизмач. Ассимилияция лугьузни мез къвезвач. Яни мажбурай кас авач ва хуьруьн авсиятдин чIалани и хуьре уьмуьрзавай вири халкьарин гафар ава. Лезгияр лагьайтIа, абур мисал яз, чепивияр, тIигьиржалвияр ятIани, гьайиф хьи бубайрин ватандихъ галаз алакъаяр авач.

УЬРУЬШРИН ТIВАРАР
Пир тала, Давуд ери, Ит мешэ, Къалхан тала, Узун тала, Ала палыдлыкъ, Багълар мешэ, Мешэрэф, Бичинчи, Къижиликъ (дармандин пешер), Чувуд йери (Са чувудди виликан йисара ина МЕРЕНАдикай рангар кьазвай лугьуз ганвай тIвар), Чепер хир (чепевийри цадай чил), Гамиш уьлен, Къархулубагъ, Йитим багъы.
Гьа инал зун темадилай къерехдин са ихтилат ийиз мажбур я:
Куьне вилин кIаник гъваш. Зун са касни чин тийидай са хуьруьз атана Деделидин юкьван мектебдин директордиз эверна (вични гьяддин юкъуз) адавай жуван кхьинриз чирвилер кан жезва. На лугьумир, эхир вахтара девлетдин теле каналра физвай идеологиядин таъсирдик галай кьван и муаллим. Адаз аквазва хьи, вичи кIелай тарихдин ктабра тIвар авай Гьажи Давутакай макъала кхьиз атанвайди чанта къуне авай, пияда экъвезвай са лезги я. Гаф авачиз и касди зун цацар алаз кьабулна. Чи акъажунар 3 сятда кьиле фенатIани, за мискьал- мискъал заз герек тир малуматар къачуз алахъна… Эвел лезгияр авачир хуьряй сад- сад «чепивилэр», «тагьиржаллылар», «Урян убадан геленлер», «Давудун 30 гектар йери» хьтин фактар акъатна. Зун гъавурда авай ва «атIай пипIер» такваз алахъзавай. Югъ няни хьана. Гаф авачиз (маса чарани авачир) зун кьулухъ Бакудиз хтанай. Зун Давутан хуьруь хъсандиз гьазур хьана кьвед лагьай сефердиз физ мажбур хьана. И сеферда зун чирвилерин «сандух» кьамаллаз, Гьажи Давутакай азербайжан чIалалди кхьенвай Муьзеффер Меликмамедован «Гьажи Давуд» ктаб хъуьчIуьк галаз, гьакIни, Камранавай къачур Гь. Давутан 30 портретни гваз Деделидиз рекъе гьатна.

КЬВЕД ЛАГЬАЙ СЕФЕР
И гъилера зун юкъан мектебдал атайла, тарсар авай югъ тир. Зун акурла директор хъуьрена:
— Муаллим заз акI хьанай вун мад хуькведач, — ада заз гъил яргъи авуна…
Мумкин тир муаллимрин коллективда Гьажи Давутакай дискуссияярни фенвай ва абурун «чимивал» кьатIиз жезвай. Иллагь хьи, Гьажи Давутан портрет ва къене делил- субутар авай улуб акурла. Ктаб за мектебдин китабханадиз бахшна, портретар муаллимриз пайна. Директорди гаф гана хьи, Гьажи Давут Муьшкьуьрвидин портрет рамкада туна мектебдин фоеда куьрсда. За жуван жагъурунрин гуьгъ давамна…

Гьидронимар
“Давут булагъы” -и булах Давутан муьлк алай чкадин патав гва ва хуьруьнвийри тестикьарзава хьи, Гьажидин кIваляй и булахдал къведай рехъ чранвай «къизил» кирпичривди кьунвай. Гьажидин муьлк амач ва а чилерал Лезги Абдуьррагьманан кIвалер ала.
Истирме булах – и булахдин пад къерех михна, винелни гуьмбез туькIуьрнавай Деделидин экв алай кас тир Сейид Мешеди Гьажиханум Аидедиз баркаллагь къвезва. Садни и булах ПIИР я ва цIай атайбуруз, ифин алайбуруз и пIирикай чара жезва.
Хозеин архы- тIварци вичи мана къалурзава.

Сад лагьай сюрприз-сенсация
Хуьре мецерай – мецериз атанвай са лугьун ава. «Гьажи Давут гамиш гöнуьнден пул кесдириб”(Деделидавай мугъулрини гамиш лугьуда), “Гажи Давута гамишдин хурун хамуникай мас атIанвай”!!! За икьван чIавалди Муьшкуьрдикай кIелнавай ктаб ва архивдин материалра зал ихьтин факт гьалтнавачир! АкI акъатзава Давутан ШАРВАЛдиз вичин часпарар, кьушун ва пуд лагьай ДЕВЛЕТдин атрибут- ПУЛни авайкьан!? Гила туьркери Гьажи Давут вучиз “почетдин йисир” кьунатIа, гъавурда акьа жеда. И фактуни Гьажи Давутан девлет “ДЕ ФАКТО” аслу тушир девлет хьун тесдикьарзава. (Гуьгъуьнай Пакудиз хтай зун Республикадин нумизматикадин музей­- диз фена… Давута атIай масдин аналогдик экъвенай. Сад лагьай жегьд буш акъатна. Зиян авач, жагъурунар акъвазардач…

Кьвед лагьай сюрприз
Деделида пуд пIир ава. Ибур Давутан уьруьшда авай Чинардин таран, Истирме ва Евлия Челебидин пIирер я. Зун тажуб авурди Челебидин пир тир. Куьруь справка: Евлия Челеби ХVII-лагьай виш йисарин(1611-1682) дуьнядиз машгьур туьрк сиягьатчи- тарихчи я. Ада 50 йис датIана къекъвена, 10 томдикай мали тир “Сиягьатнаме” тIвар алай тарихдин улуб кхьенва. Вични и кас Ширванда хьун ва и чилерикай кхьин тарихдин факт я. Зазни чизвай хьи, пIир гафунин мана “Тарикъатдин кьил кчукнавай чка” лагьай чIал я. Хуьруьнвийрини тестикъарзавай хьи, и пIир сурун винел ала. АкI акъатзава ХVII асрдин машгьур суфийрин орден тир “Гюлшани” тарикъатдиз къуллугъзавай Челебидин сур Деделида ава? Дуьз я, Челебидикай авай кхьинра и тарихчи 1682 -1683 лагьай йисара рагьметдиз фена Каирда кчукна, кхьизвай тамам тушир малуматар авай. Гила заз амайди хуьруьн уьруьшра экъвена и сюрпризар жуван вилеривди акван тир.

Пуд лагьай сюрприз
Мектебда авай муаллимрин арадай за жуванбур жагъурна ва и чепевини тIигьиржалвийрин сихилдикай тир ксаривай заз куьмек кан хьана… Абуру заз чпиз этнографиядикай чирвилер авачирди багьна кьуна, заз Шихкъайиб муаллимдик галаз рахун меслят акуна. Вични Шихкъайиб муаллим исятда мумкин я, мискIинда хьун. Буьркьуда гиле гьатайди ахъай тийидайди хьиз, за абурулай гъил къачунач ва зун мискIиндал тхун тIалабна…
Мискиндал фидай рекье авур ихтилатрай заз чир хьана хьи, Давута тарсар гийи мискIин чкIанва ва чун физвай мискIин цIийи кьилелай эцигнавайди я.
Муаллимар захъ галаз мискIиндиз гьахьнач ва абуру заз гаф гана хьи, чпи зун къецел вилив хуьда.
Зун мискIиндиз гьахьайла вирида нисинин капIзавай. Давутан хуьр жен, зазни чир жен хьи, Давута диндин тIаратI винизна жемят къизилбашрин винел къарагъарнавайди я… зани капIна. МискIинда са 15 кас авай — 2 кас рехибур амайбур жаван аялар. КапIунлай кьулухъ зун мискIиндин имамдив агатна Шихкъайиб муаллим жузуна. Вич ам къе атанвач кьан. Пелеш яз зун къецел акъатайла… имни пуд лагьай сюрприз… заз гаф гайи вананэгьлияр амачир. Гила вучда? Зун аватай гьал акур мискIиндин имам заз гидвализ рази хьана. Зи цIийин таниш Бустанчи хуьруьнви тир Гьажи (ам Гьаждал са йис вилик фенвай) Гуьлбала муаллим тир. “Мир тесен”- лугьуда са урус мисалда. Вич а кас зи миресрикай тир Мегьеметкерим имидин папан стха я кьван. Ада вилик Деделидин юкьан мектебда муаллимвал авуна лугьуз адаз и хуьруьнвияр ва и хуьруьн уьруьшар хъсан чизвай. Чун 2 сятдилай виниз экъвена ва ада зун Давутан чилериз, адан тIвар алай булахдал, ада тарсар гайи медресе — мискIиндин амукъунар алай чкадал, Эвлия Челебидин пIирел, Истирма пIирел, Алупандин сурариз ва маса заз маракь авай чкайра экъуьрна. Гуьлбала муаллимди заз деделийрин мецера авай “ПАРАХ” гафунин этимологияни ачухарна. На лугьумир хуьре сихилриз Давутан парах, Аллагькулудин парах лугьузва кьван.

Хуьруьн махсуси адет
Дедели хуьре сур чIаварилай амай са адет ава. Хуьруьнвийри чпин сал ва бустанра сив кудай тIямдик квай теревезар цадач. Къадагъа тир теревезрик чичIег, серг, бибер, истивут, тембек, редиска ва турп гала. Са кар яз патав гвай хуьрериз гъуьлуьз фейи сусарни и кардал кIевиз акъвазда. Хачмасин базардал фена мешокдал и теревезар къачуз акурла вирида къачузвайдавай “Вун Деделидай яни?” — лагьана жузада. Гуьлбала муаллимдивай чара жерла “рагъ дидедал хъфизвай”… Зи рехъ Бакудиз тир…

P. S.:
Зи рикIе и хуьре амай лезги хизанар санал кIватIна абурун арадай Гьажи Давутан сихил гьибурукай тиртIа, декъикьарун тир. Заз абурун куьмекдал Гьажи Давута муьтеллимвал авур мискIиндин цларин накьвадин кIаник кчукнавай мискIиндин цлара жедай китабеяр жагъур хъувуна абурун тарихар чириз канзавайди тир. И гъилера хьанач, мадни хтана канда, вучиз лагьайт!а зи миллетдин вилик кьил виневай Гьажи Давутан ругьдикай заз регъуь я.
ЧIехи шарвал зун багъиша!… Заз вахт це!

Абир ЭЧIЕХВИ,
этнограф