Ватанни канивал

И манирин ван хьайила, Аминат вилин накъвар хуьз тежез гзаф шехьна. Рушарин хъуьруьнар мадни кIевиз хкаж жезвай. Абуруз акI жезвай хьи, тухузвай сусари чпин абур хуьн паталди шехьзава.
Ниседи Аминатавай хабар кьуна:
— Вун гьикьван шехьда, бесрай! Гила са мани лагь жуван иер ванцивди.
Тухузвай рушаз вичин рикIин сирдикай ихтилат ийиз канзавай, ада лагьана:

Кьакьан дагълар са затIни туш,
РикIиз кани яр хьайитIа.
Кьакьан дагълар аскIан жеда,
Кани яр вун заз хьайитIа.

Зун къизилгуьл тар я вахар,
Цуьк авуна бегьер тагай.
Фани, дуьня, вучда вакай?
Заз Аллагьди бахтар тагай.

Кьилел алай къирбишин шал,
ЦIал вегьена кайидай яхъ.
Чан кани яр зун ваз хьанач,
Кьисмет хьана кьейидай яхъ.

И гафарин ван хьайила дустарни шехьиз эгечIна. Аминатан дидедиз вичин рушакай пара хъел атана, ада лагьана:

ЭкъечIзава зи руш кIваляй,
Яру дуьгуьр чина аваз.
Яваш-яваш вегь на камар,
БалкIандаллаз къвезва чамар.

Вегь къадамар яваш-яваш,
Вун физавай тавдиз тамаш.
Акъвазнава вал вил алаз,
Тавханада жегьил юлдаш.

Ахпа дидеди рушаз «мад вун шехьна заз акун тавурай» лагьана, рушаривай «Перизадаяр» лугьун тIалабна.

Лацу чинай авадарна,
Иер либас алукIарна.
Вун балкIандал акъадарна
ЭкъечI кIваляй, я цIийи свас

Перизада, гьай гуьзел яр!
Вуна зи рикI кай гуьзел яр!
Къеневай рикI хьана перез,
Яр хтана хъуьрез, хъуьрез.

Далдамдинни зуьрнедин ван акьазва суварин кукIушра. Енгени лемпе гваз гьазур хьанва. Диде, буба, стхаяр, имияр, халуяр физва рушан патав рухсат гуз, пек алукIдай ихтияр гуз. Гьич са свасни и чIехи хуьре икьван иерди тушир. КIвал ацIанва папаривни, рушаривни, аялрив – вирида Аминатаз тамашзава. Лацу къирбишиндин шалдин винелай яру хара вегьена, чин кIевна. Са кьуьнчIуькай халуди, муькуь кьуьнчIуькайни стхади кьуна акъудзава шехьзавай Аминат кIваляй. КуькIуьрнавай лемпе гваз енгени кьвалал ала. Свас арабада акьадарна Рустаман кIвализ рекье твазва.
Рустаман кIвализ балкIандал алаз жегьилрикай сад атана тфенг яна, свас агакьзавайди хабар гана, адан викIегьвилиз, виридалайни кIвенкIе муштулух гуниз килигна, ярдин дидеди балкIандин туьтена яру шал туна. Виридак къа­ла­булух акатна, сварагдин вилик экьечIна. Сусан кьилел гьар патахъай пулар, къенфетар, шекерар, дуьгуь… вегьиз хьана: чи свас бахт авайди хьурай, кIвализ берекат гъидайди хьурай. Къариди вирт пIузарик яна: «кIвални, чунни сад-садаз ширин хьурай» — лугьуз; ваха сусан хъужахдиз гада аял вугана: «ирид хцин диде хьуй вун» лугьуз. КIвалин вилик машани, суса кIвачив ханвай курни аламай. Свас тавдин кIвалин са пурча акъвазарна, рушари атана енгедикай ягьанатар ийиз эгечIна:
Чамран кIвачел звер ала,
Енгед сивел хъвер ала.
Свас аку чи лиф хьтин,
Енге аку кьиф хьтин.

Сусан вилер чIулав пIини,
ПIузар яру некъи!
Енгед кIвачер какурди,
Вични са затI такурди.

Гьа иналди Аминатанни Решидан канивал чпин рикIера амукьна, ада бегьер ганач.
Халкьарин арада дявеяр авай четин йисар атана. Урусатда «лацубурни», «ярубур» пайда хьанвай. Вишералди ягъунар, кьиникьар акунвай рехи хьанвай Къавкъаздин сувариз мад инсанар сад-садал элкъуьнар, дяве тухунар ахкуна. 1917-йисалай 1920-йисалди мусурманрин кьил Чеченистандин ва Дагъустандин имамди аварви Нажмудин хкягънавай. Туьркиядайни вичин кьушун гваз имам Шамилан хтул Сайдабег атанвай.
Решидан рикIе динжвал авачирди хьиз, дуьнядикни къалабулух квай. Самурдин дередиз пара туьркерни атана ацIанвай, гьана абурун кьушунрин чIехи корпусарни авай. Туьркер лезгийрин хуьрериз физ, анрайни аскервилиз рекрутар кIватIиз жедай. Гзаф жагьилар рекрутвал ийиз Шамилан хтулдиз куьмек гуда лугьуз, бубад ватан гвадар ийиз яргъариз акъатна.
Ихьтин динж тушир йисара пис тIаларни пайда хьанвай. А тIалар Рагьман бубадин кIваливайни яргъаз фенач. Свас гъанавай юкьван гададихъ гьа азаррикай галукьна, ам рагьметдиз фена, пуд йикъалай адан цIийи сусан уьмуьрни куьтягь хьана. Абуруз несил хьанач, амукьайди са сурар хьа­на. Пуд йикъан арада кьве мийит кIвалей акъу­дай Рагьман бубадивай кьил хкажна дуьнядиз килиг жезмачир. Ада капI ийидайла Аллагьдивай тIалабдай вичин аялар саламат хьуй лугьуз. ЧIехи стха Къарибаз стха Решидакай хъел къведай. Дуьнядиз, инсанриз, хизандиз – виридаз азият авай вахтунда, идан дерт канивал хьана, кьисмет тахьай рушан фикирди кьуна гада югъ-къандивай цIразва. Бес икI атай югъ акъудун дуьз яни?
(Гуьгъ ама)