Эхиримжи 15-20 йисан къене чун лезги чIал чара ч1аларин гафарикай михьуникай гзаф рахазва. Им лезги чIал михьун са проблем хьиз винел акъатнава лагьай фикир ятIа? Я тахьайтIа им лезги чIалан пешекарри анжах чеб гъавурда акьадай макъалаяр ваъ, вири халкь патал лезги чIалан харувиликай, адаз чIехи девлет ва дегьрин тарих авайди къалурун патал, лезги чIалан кIалубдикай макъалаяр тIимил гунин себеб ятIа? И жегьетдай А.Гуьлмегьемедован «Лезги газетдиз» акъатай «Лезги чIалан назиквал» макъала гьикьван хъсан кIел жезва. «Алам» журналдин алатай нумрада фенвай Юсиф Халилован ва Р.Забитан хцин макъалаярни, завай хьайитIа, гьа жергедай я. Чаз «лезги чIал михьна кIанда» лугьунлай, лезги чIалан кIалубдикай, адан кьетIенвиликай макъалаяр гун важиб я. Зазни и меселадиз жуван акунар къалуриз кIанзава. Зи гафар анжах зи кьатIунар я, «икI хьана канзавайди я» лугьун ттуш.
Ша чна сад лагьай нубатда чун рахазвай тема ччара ийин. Алай аямда чаз рахунрин лезги чIални ава, кхьинрин лезги чIални. Кхьинрин чIалакай рахун ччара тема я. Са патахъай кхьинрин чIал гьикьван битав, фад-фад дигиш тежерди хьайитIа гьакьван хъсан я, муькуь патахъай, ам рахунрин чIалакай гьикьван гзаф къакъатайтIа, гьакьван пис я. Кхьинрин чIал рахунрин чIалаз гьикьван мукьва ятIа ччирун патал, чаз рахунрин чIала авай лезги чIалан кIалуб, адан кьетIенвал ччир хьана кIанда. Чаз гьикьван лезги диалектар, говорар хьайитIани гьа вири гафариз талукь кIалуб (кIалубар) хьуниз са шакни авач. Са касдиз чи, лугьуз жеда хьи, часпарар авачир лезги гафар вири ччир хьун мумкин ттуш. Чна чи фикирар гьа чаз ччидай мисалрив «Алам» журналда гайитIа, ам кIелзавай са лезгиди чпин хуьруьн чIалай маса мисаларни гъун мумкин я.
ЧIал дигиш хьун чаз виридаз ччида. Анжах и чIавуз чIалан грамматика дигиш тежезвайди гзафбуруз ччидач. За фад-фад тикрар ийизвай «мектебдин директорди ижласдал чыхышна» ва я «школадин директорди собранидал вступатна» предложенияр чпе са лезги гаф авачтIани гьа лезги чIалалди я. Са ни ятIани чаз акваз-акваз лезги чIалан грамматика чIуруниз чна рехъ ттагун. Юсифа «Я» гьарф тунин важибвал къалурзава. Зи кьатIунрал урус чIалан «Ё», «Э», «Щ», «Ю», «Я» гьарфар лезги чIалаз эсиллагь гутугнавайбур ттуш, абуру лезги чIалан грамматика чIурзава. Юсифа «няй» («вуж» гафунин къакъатунин I падеж), «квяй» («куьн» гафуникай), «цяй» («яд» гафуникай), «рекъяй» («рехъ» гафуникай), «сивяй» («сиф» гафуникай) гафар бес чна гьикI кхьида лугьузва. Я стха, вири и гафариз лезги чIалаз талукь формаяр ава хир: «вуж» — «ней» («негъ»), «куьн» — «квей» («квегъ»), «яд» — «ццей» («ццегъ»), «рехъ» — «рекъей» («рекъегъ»), «сив» — «сивей», «свей» («свегъ») ва икI мад. Зидни Юсифан багъри ТIигьиржал чIала (чна «диалект», «говор» гафарни гьа «чIал» хьиз лугьузва) «чча ава», «ччагъ экъечIна» ибараяр ава ва гьабур чна кьабулнавай лезги чIала «цце ава», «ццегъ экъечIна» ибарайрал лугьуз жедачни? Лезги чIалаз «Я» гьарф виже авачир «Ə» (ае, ä) гьарфунин чкадал гъанва: «бəзи» — «бязи», «никəхI» — «никягь», «хIəд» — «гьяд», «рəйəт» — «ряят», «рəхIмет» — «рягьмет» (ама «регьмет» хьизни кхьизва), «нəйəн» — «няни», «рəдəн» — «ряден» ва мсб. Бес има лезги чIалан кIалуб чIур хьун ттушни? Вучиз чавай гьа «Ə» гьарф лезги чIала «Е» хьиз кхьиз жедач: «бези», «никехI», «хIед», «рейет», «рехIмет», «нейен», «реден», «хъилей», «гьахьней», «вилей», «шадвилей», кимивилей», «кичIевилей», «эчIегъун» ва икI мад. Къан чна гьа «Е» гьарф. За кIелай лезги чIалаз мукьва вири сур чIалара и гьарфуни са сес («сес» гаф лезги чIала авай хьтинди я; ама къадим туьрк словарда авач) гузва – «е», ама «э» ва я «йе» хьиз кIелун урус чIалай са ни ятIани гъанвайди я ва идалди лезги чIалан грамматика чIурна, адак урус чIалан грамматикадин къайда кутунва: «йетим» гаф «етим» хьиз кхьена «йетим» хьиз кIелун, «евел» гаф «эвел» хьиз кхьин лезги чIалаз талукь ттуш. ЧIалаз къерехдай атай гьарф (гаф) алай чIалан къайдайриз табий ийидайди я, чIал атай гьарфуниз табий ийидайди ттуш: «О» гьарф «У» хьиз, «Ö» гьарф «УЬ» хьиз, «Ə» гьарф «Е» хьиз, «O» гьарф «У» хьиз кьабулдинди я.
Азербайжан чIалай лезги чIалаз атанвай «-миш» суффиксни лезги чIалан грамматикадик акатзавач. «Современный лезгинский язык» (авторар: Р.И.Гайдаров, А.Г.Гюльмагомедов, У.А.Мейланова, Б.Б.Талибов) ктабда «миш» къачунвай глаголрин дувулдик кутунва. Эгер чун «къачунвай» гаф азербайжан чIалай къачунвай хьиз гъавурда акьуртIа, заз ччидач гьи азербайжан чIалан глаголдин дувулда «миш» («мыш», «муш», «муьш») аватIа. Чаз «кудун» гаф аваз-аваз «асмишун» гаф кьабулнава. И гафунин эхиримжи кIус «-ун» лезги чIалан глаголдин масдар форма хьиз кьабулайтIа, адан дувул «асмиш» гьи чIалан глагол я? Азербайжан чIала «асмаг» глаголдин дувул «ас-» я, «-маг» кIусунин «-миш» кIусунихъ галаз са этимологиядин мукьвавални авач. Адак «-миш» («-мыш») суффикс «асмышды» гафуна акатзава, гьамани чун «асмыш иди» хьиз гъавурда акьазва. Азербайжан чIалан «иди» гаф лезги чIалан «ттий» гафунин дигиш хьанвай са форма я. Азербайжан чIалан «вар» гафни лезги чIалан «ава» гаф я. Лезги чIалан «физва» («физ ава») гаф къубавийри къени «геде вар» хьиз лугьузва. «Асмышды» гаф хьиз азербайжан чIалан «азмышды» гафни чун «азмыш иди» хьиз гъавурда акьазва. АкI ятIа «азмыш» «азмаг» (глагол) ттуш, ам «рехъ алатай» (причастие) я. Азербайжан чIалан «кечмиш» лезги чIалал «алатай» лагьай гаф я. Азербайжан чIалан «кечмишди» глаголдин алатай чIав къалурзавай кIус «-миш-» ваъ, «-ди» я, гьамни лезги чIалан «ттий» я. Азербайжан чIалан «ҝəлибмиш» (атанавай ттий), «ҝəлирмиш» (къвезавай ттий), «ҝəлəҹəкмиш» (къвединди ттий) гафарни гьа жергедай я. Кьан чна «анламишун» гаф. И глаголдин масдар форма къалурзавай кIус «-ун» чи «авун» гафунин цIуру (куьруь) форма я. Гаф чна «анламиш авун» хьиз кIелайтIа, адан мана «гъавурда акьадай авун» жезва, анжах «гъавурда акьадайвал авун» хьана кIанзавай ттир. Аквазвани «-вал» суффикс кувачиз азербайжан чIалан «анла-» дувулдик са гьинай ятIани гъана гилитIнавай «-миш» акалайла ада «гъавурда акьадай авун» хьтин пичи мана гузва.
Азербайжан чIалал «батмыш» «батмаг» глаголдикай хьанвай причастие я. Лезги чIалани «миш» суффиксди гьа азербайжан чIала хьиз глагол ваъ причастие гузва: дишегьлийри чпин рахунра «Я къизмиш!», «Я къудурмиш!» лугьуда. Аку «къудурмиш хьун» глагол лезги чIалан «къудурун», «къудур хьун» гафарихъ галаз туьш къвезва. Чан Ризван, ваз «къудурмиш хьана» гаф «къудур хьана» гафунилай рагьат къвезва, вучиз лагьайтIа, чун са ни ятIани «къудурмиш хьун» гафуник вердишарнава. Фикир це, «къудур» гаф ча-вай «къуд ур» хьиз кьабулиз жеда. Эгер «-ур» «авур» гафунин куьруь (къадим) форма ттирди кьабулайтIа, бес «къуд» вуч ятIа? Гьан гафунин туьреме ттир «къудух» гаф чи гафалагра «шука» («шаркIунтI») хьиз ганва, анжах адаз урус чIалан ‘наглец’ хьиз килигна канда («къудур» ‘обнаглевший’, «къудурун» ‘обнаглеть’). Килига «къуд-ур-миш-ун» гафуни чIал гьикI чIурзаватIа. Заз чи сур чIаван кхьинра «къирун» гаф акуна, ада «къирмишун» мана гузва. Завай хьайитIа, къене «миш» кIус авай гафарикай, гьа кIус хукудайла амукьзавай дувул лезги чIалал гъавурда акьазватIа, а гафуникай «миш» хкудна тан, эгер «миш» галачиз дувул азербайджан чIаланди ятIа, ама чна кьабулнавай причастие хьиз тан. И фикир «-лу», «-суз» кIусар кувай гафаризни талукь я. Зун Ризванахъ галаз шерик я: и кIусар ччараз лезги чIалаз атанвайди ттуш, гьавилей абур чеб галкIанваз атанвай гафарихъ галаз тан, ччараз къачуна лезги гафарихъ гилитI ттийин, чна алаз-алачиз лезги чIалал операцияр тухун ттийин.
Заз «гафалаг» ва «гафарган» гафариз жуван фикир лугьуз канзава. Са шакни авач, «ган» суффикс чка къалурзавай кIус я: «Мугъверган» «муг» тайифадин (гьебилдин) чка лагьай гаф я. Завай хьайитIа, «кан» суффиксни гьа «ган» суффиксдихъ галаз сад я – «мекан». Анжах «Мардакан» — «Марда(н) чка» ваъ, «Мардак-ан» — «Мардак» тIварциз талукьвилин форма я. Эгер «ган» чка ятIа, «ху-ру-ган» — хурудал, «далуган» — далудал чка кьазвайди хьун мумкин я. Бес «хъуьцуь-ган» вуч я? Муьзеффер Меликмамедова «къуьн», «кьуьнчI», «кьуьнчуьган» гафарин гутугайвал къалурзава. АкI хьайила, «кьуьчуь-ган» хъуьчIуьк чка кьадайди жезва (и гафара «ЦI» ва «ЧI» гьарфер эвез хьун тебии я). Ихьтин чаз «ппеле-ган», «ттуму-ган», «валар-ган» ва маса гафарни ава.
Ризвана «гафалаг» гаф «гаф-ал-аг» хьиз чара авуна, ама «хев-ел-аг», «гъар-гъал-аг», «фар-фал-аг», «перпил-аг» гафарихъ галаз гекъигзава, анжах и кIусарин манаяр гузвач: «гаф» чаз ччизва, бес «-ал», «-аг» кIусари вуч къалурзава, «хев» чаз ччизва, бес «-ел», «-аг» кIусари вуч къалурзава? Муькуь гафарикай «гъар», «гъал», «аг», «фар», «фал», «аг», «перпил», «аг» вуч я? Ша чна и гафариз, лезги чIалан кIалубдивай къерехиз экъечI ттавуна, масакIа пайна килигин: «хеве-лаг», «гъаргъа-лаг», «фарфа-лаг», «перпи-лаг». Сад лагьай гаф «хеве(н) лаг» хьиз кIелайтIа («Н» гьарф слогдин эхирда са сур лезги чIаларани авач, рахунра адан ван акъатзавач, ам нерай лугьузва), адаз чна «хеве(н) чкадал» мана гуз жеда. Кьвед лагьай гаф за «гъар-гъа(р)-лаг» хьиз кIелзава. Лезги чIаларин гафара «Р» гьарф аватзавайди чаз ччизва: лезги чIалан «варз» табасаран, агъул, цIахур, рутул чIалара «ваз» я. Ихьтин маса мисаларни ава: «фирчин» — «фичин» (усугъ), «муьрх» — «муьх», «чурчул» — «чучул» (кьурагь), «цIурун» — «цIын», «муьрхъ» — «михъ» (ахцагь). Грек чIалан гьисаб кьазвай «библия» (ктабар) гаф «би(р)блия(р)» транскрипцияда кхьейтIа, ама «бирб» ‘записанные’ (лезги чIалан «бирбичI» ‘записка’ гафуникай), «лияр» ‘кожи’ (лезги чIалан «лияр» гафуникай) хьиз гъавурда акьаз жеда. «Библиотека» гафунин эхирда авай «тека» кIусни гьа лезги чIалан «чика» я (пеласг чIалан «Ч» ам авачир грек чIала «Т» хьиз кхьенва – «Ч» «ТШ» хьиз ван къвезва).
«Гъар-гъа(р)-лаг» гафунин сад лагьай кIус «гъар» лезги чIалан «гъар гун» гафунай ттирди чаз ччизва, амни «дуьзрун», «ири къаябрикай михьун» я. И гаф кьве гъилера тикрар хъавуни адан гзафвилин кьадар къалурзава. АкI хьайила, «гъар-гъа(р)-лаг» — «са чка са шумудра михьун» хьиз гъавурда акьун мумкин я. Чи ТIигьиржал хуьруьн нугъатда гъаргъалагдиз «рагъалаг» лугьуда. Ама чна «ра-гъа(р)-лаг» хьиз кIелайтIа, сад лагьай «ра» кIусуни гуьгъуьна авай гафунин гзафвал къалурзава («-ар», «хун»-«рухун», «хва»-«рухваяр»). Пуд лагьай гафунизни за «фар-фа(р)-лаг» хьиз килигзава. Лезги чIалан кIалубда «фар» гаф «элкъуьн» хьиз гъавур-да акьа жеда. Гелхен нугъатда «фур» чарх я, ТIигьирджал хуьруьн нугъатда фарфалагдиз «фурфалаг» лугьуда. Урус чIалан «воро-титься», «поворот» гафар лезги чIалал ‘элкъуьн’, «вращаться», «крутиться» гафарни чи чIалал ‘элкъуьн’ я. Лезги чIалал «вар» (во-рота) гафни «фар» гафуниз мукьва я, гьамни «элкъвезва», анжах «фарфалаг» хьиз ваъ, 180 дережа элкъвезвайди я. Ада урус чIалан «пово-рачиваться» гафунин мана гузва. Эгер «фар» ‘элкъуьн’ ятIа, «фар-фар» (гзаф къадардин форма) са шумуд гъилера элкъуьн я. Гила «фарфа(р)-лаг» гаф чун гъавурда акьада, ам са шумудра «са чкадал элкъвединди» лагьай гаф я. Мад «лаг» кIусуни «чка», «чкадал» мана гузва. Азербайжан чIалан «фырфыра», «фырланмаг» (аквазвани, «фырфыра» гафуна «фыр» кьве гъилера лугьузва; эхирда авай «-а» кIусни гьа лезги глаголдин буйругъдин форма я), туьрк чIалан firil-firil dönmek ‘крутиться’ гафар къадим туьрк словарда (Древнетюркский словарь, 1969) авач.
Эхиримжи чи гаф «перпи-лаг» ттир. ТIигьиржал хуьруьн нугъатда адаз «папиле» лугьуда. Эгер эхиримжи кIус «-ле» гьа «лаг» кIусунин дигиш хьанвай форма ятIа, «папи» «па(р)пи» хьиз кIелайла гьа «перпилаг» гаф гузва. Эгер «лаг» ‘чка, са чкадал’ ятIа, бес «перпи» вуч я? Ама «перпил» гафуниз ухшар я. Завай хьайитIа и эхиримжи гаф «перпил» ваъ, «пперппил» я ва чавай ама «перпилаг» гафуник гекъигиз жедач. Лезги чIалан «перпилаг» урус чIалаз «качели» хьиз элкъуьрнава. И гафунин глаголдин форма «кататься» М.М.Гьажиеван ктабда «авахьун», «къекъуьн», «къатадун» хьиз элкъуьрнава ва и гафарин садани «качелидиз» мукьва мана гузвач. Бес урус чIалан «кататься» гаф лезги чIалал гьикI жедатIа? Заз «перпилаг» гафуниз ухшар гаф абхаз чIалай жагъана: абхаз чIалал «парпалик» лезги чIалан «чепелукь» гаф я. Гуржи чIалал «пIепIела», лаз чIалал «парпали», уди чIалал «пампалук» гьа «чепелукь» гаф я. Уди чIалал «пурпесун» лезги чIалан «лув гун» (летать) гаф я. Лезги чIалан «лув гун» гафунин кIалубди урус чIалан «летать» мана гузвач, ама урус чIалаз элкъуьрайла «крыло давать» мана къвезва. Белки гьан «перпи» гаф лезги чIалан кIалубда «чепелукь хьиз цавай фин» ятIа? АкI хьайитIа «перпилаг» гаф «са чкадал цавай фин» жезва (летать на одном месте). ИкIа лезги гафар сур девирра санал хьанвай, гила сад-садавай къакъатна Къавкъаздин гьар патар чкIанвай КЪАВКЪАЗ ЧIАЛАРИЗ капиляррай авахьнавай иви хьиз чкIанва. А гафарин бязибур къенин лезги чIалан гафарин къене чуьнуьх хьана амазма. Лак чIалан «нагь» (сливочное масло) гаф чи аялрин чIала авай «нехI» (чна аялдиз «ваз нехIни фу кIандан?» лугьуда) гафунихъ, гьамни египет чIалан «негь» гафунихъ галаз сад я. Лезги чIалан «дуьдгъвер» гафунин кьвед лагьай пай «гъери» ятIа, сад лагьай пай чечен, ингуш, бацби чIаларин «датте» «сливочное масло» гафунихъ галаз сад я. Къуба наречида фад-фад дуьшуьш жезвай «ппара» ‘много’ гафунин кьвед лагьай пай тикрарвал къалурзавай «-ра» аффикс ятIа («сад-ра», «кьвед-ра», «пуд-ра» …), сад лагьай пай «ппа-» адыг чIалан «бе» («беw») ‘много’ гафунихъ галаз сад я. АкI ятIа, «ппа-ра» гафуни урус чIалан ‘много раз’ мана гузва ва чаз фарсаринди гьисаб кьазвай «гзаф» гафунихъ галаз жуван «ппа» ‘много’ гафни жезва. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда.
Чун чи темадилай яргъаз ттефин. «Гафалагни» гьан мисалрикай сад я: «гафа(р)-лаг» — «гафар са чкадал» я. «Са чкадал» чавай «санал» хьизни лугьуз жеда, анжах «санал» ва «са чкадал» ибарайри ччара-ччара манаяр гузва («санал» ‘разом’, «са чкадал» ‘вместе’). Гила куьне фагьумна лагь, гьикI хъсан я: «гафарган» ‘гафарин чка’, тахьайтIа «гафалаг» ‘гафар са чкадал’? Чна винидихъ мисал гъайи гафара авай «-лаг» кIус азербайжан чIала авай «лыг», «лик», «луг», «луьк» кIусариз тешбигь авурла чун кханун герек ттуш. Азербайжан чIала авай «батаг-лыг», «чемен-лик», «бош-луг», «сöз-луьк» гафарин эхир паяр, гьа лезги чIалан «-лагдин» азербайжан чIалан агьенг къанундиз талукь дигиш хьанвай формайар я. Дуьз я чна азербайжан чIалай гафар гзаф къачунва, анжах чна рикIелай алуд ттийин, абруни чи гафар гзаф къачунвайди я. Ахьтин чи гафар ава хьи, азербайжан чIалаз фена дигиш хьанва ва гьа дигиш хьайивал чи чIалаз хтанва. С. Старостина кхьизва хьи, «кьуру» гаф михьи лезги гаф я, ама азербайжанвийри къачуна «кЪуру» авунва (азербайджан чIала «КЬ» гьарф авач) ва гьа формадани лезги чIалаз хтанва. Зи «зурзалаг» гаф са гьиниз ятIани фена «залзала» хьана чи кIвализ хтанва. Фикир це, гьа «зурза-лаг» гафунани «-лаг» ава ва ада «зурзун» гафунихъ галаз «чка (санал) зурзун» мана гузва. Ахьтин гафар ава хьи, чи чIалай азербайжан чIалаз фенва, анжах гьелени хтана ахкъатнавач. Мисал: чи «атIа» гаф (кьуру чкадикай атIанвай кIус) азербайжан чIалаз «ада» хьиз фенва (Арбен Къардаш) ва къе чна адаз азербайжан гаф хьиз килигзава, азербайжан чIала ан дувулдик квай маса гафар авачтIани.
«Гафалаг» гафуниз ухшар ва «алфавит» мана гузвай «хафалаг» гаф «Алупан улубда» ава. И ктабда авай гафар туьркер ваъ, гьич арабарни Албаниядиз татанамаз лезги чIала хьанвай гафар я. Албан (лезги) чIалан «хаф» гаф гьа «Р» гьарф аватнавай «гьарф» гаф ттушни: «гьаф» — «хаф». Араб чIалай «атай» «гьарф», фарс чIалай «атай» «гаф» гафар икьван мукьва гьикI хьанай? Албан чIала «къаф» лугьудай гафни ава ва ада «сообщение», «хабар» мана гузва. «Хабар» гафунин тек гьал «хаб» гьа «къаф» гафунихъ галаз гекъигиз жедайди я. Эгер «хафалаг» ‘букварь’, «гафалаг» ‘словарь’ ятIа, «къафалаг» ‘сборник’ хьун мумкин я.
Играми Ризвана 1926-йисуз Бакуда кьиле фейи сйезддал са ни ятIани азербайжан чIалаз теклиф авур jer-bilik, yildiz-bilik, su-bilik хьтин гафар азербайжан чIала чка кьунач кхьизва. Яраб, къе азербайжан чIалаз цIийз гъанвай «сой ады» («фамилиядин» чкадал), «учаг» («тейяредин» чкадал), «сай» («нöмредин» чкадал) гафар пакамаз азербайжан чIалай акъатда жал? Бажагьат.

Я.Яралиев