Халкь вичин кьегьал рухвайрални рушарал машгьур я. Чи лезгийрихъни ихьтин кьегьал веледар тIимил хьанач. Абурин са пай чи чил, чIал, култура чпиз къачурбурди чпин ктабра туна чеб абурун лувараллаз хкаж хьана, са пайни чпин виш касдал са лезгидин турунин хер алайбуру буьгьтандив, фитнедив кьацIурна, чи кьегьалар чи вилерай вегьена. ИкI масадбуру чакай кхьена чун чунвиле тунач. ГьакI ятIани тарих ктабра гьатна чпиз кьетIен чка кьунвай лезгийрин кье­гьал­виликай кхьенвай малуматриз вишералди мисалар гъиз жеда. Са мус ятIани чавай къакъуднавай чи кьегьал ксарини чпин асул чка хкунал зун чIалахъ я. Чаз и кIвалах винел акъуддай къенин кьегьал ксар герек я. Дагъдал гьикьван гъура, хурх ве­гьей­тIа­ни ада вичин дагъвал хуьда, анжах ам далдадик ктунвай цифер чукIуриз алакьна кканда.
Са шумуд агъзур йисаралди лезгияр хьанвай чилер дагъари къунвай чилер хьанва, лезгийрини гьар са дагъдиз чпин кьегьал рухвайрин тIимтIалар хьиз килигнава. Ихьтин дагъа­рин цIиргъина, завай хьайитIа, сад лагьай чкадал алайди Гьажи Давуд я. Гьажи Давудакай, ада тухвай женгинин халкьдин женг хьуникай кхьенвай ктабар эхиримжи вахтара са шумуд хьан­ва, анжах заз санани Гьажи Давуд халкьдин, халкь Гьажи Давудан образра хьун къалурна акунач. Вичелай цIудралди ар­тух кьадар авай ягъидин кьуватар Гьажи Давуда кукIварунин кьве себеб ава, сад лагьайди, ам хуьряй акъатнавай са лежбер ваъ, дамаррай лезги иви авахьзавай, гъилера лезги рикIин къуват авай чIехи серкерде хьун, кьвед лагьайди, вири халкь адан къвалав кIватI хьун ва ада кIвачер эцигзавай лезги чили ам мягькем кьун хьана. Ихьтин кьегьал кас хкажна вичин чкадал эхциг хъийизвай автордиз баркаллагь. Муьзеффер малимди гьавиляй: «Адан тарих ахъайна ам зи халкьдив агакьурунилай чIехи маса гьуьр- метдин кIвалах захъ авач», — лугьузва.
Бес чаз икьван гагьда Гьажи Давуд чидачирни? Чидай, адакай кхьидай жуванди тахьайла, ам таканз чарада кхьей малуматрай чидай. «Дагъустандин тарих» ктабра къалурзава: «Гьа­жи Давуданни Сурхай хандин кьушунри Шамахы къадайла, абуру кьилди иранвияр ваъ, гьакI­ни Шамахыдин жемятни кьена, урусрин тажирин мални тарашна», «Азербайжандин та­рих» ктабра кхьизва: «1711 йисуз Гьажи Давудан дестеди Шабрандал гьужумна, ана авай 70 мискIин кукIварна, вагьшивилелди анин жемят, гьатта чукI­вар аяларни кваз кьена». ИкI Гьажи Давудал «къулдур», «тарашдайди», «вагьши» тIварар эцикзавай I Пётран чарар, туьрк, иран, эрмени тарихчийрин малуматар авай мисалар гъизва М. Меликмеммедова. И малуматар кIелай лезгийрин фикирдиз гьич къвенни, хуьруьн са лежбер Гьажи Давуда гьа хуьрерин лежберрикай кIватI­навай дестейривди лезги накьварал 200 йисуз агъавалнавай, акьван къудратлу кьушунар авай Сефевидрин гьукумат гьикI къарсурнай, лезги чилер къизил­- башрикай гьикI михьнай? Бес 27 йисуз 764 чешмеяр, 18-20 лагьай виш йисарин авторрин малуматар, 840 архив документар кIватIна, гьа Гьажи Давуд писарзавай ктабрай авторрин чпин гафаралди субутар гъиз Гьажи Давудан асул къамат чав агакьар хъувун игитвал тушни?
М. Меликмеммедова 18 виш йисарин эвелра Кавкъазда, авай сияси гьава, пуд зурба гьукуматдин – Урус, Туьрк ва Иран гьукуматрин Гьажи Давудаз акси яз тухвай душманвилер, Гьажи Давудаз «куьмек» гузвай Сурхай хан хьтинбурун кичIевилер, хаинвилер гьар патакай ахъайна чав агакьар хъувуналди Гьажи Давудан гьалар гьикьван четинди ттирди, адаз гьа кесиб халкьдилай маса са куьмекни авачирди, гьакI ятIани ам дяведа ваъ, туьркерин хаинвилив арадай акъатайди къалурзава. Пуд ажда­- гьандин – Туьрк, Иран ва Урус гьукуматрин вилик игитвилелди кьил винизна къвазнавай, гьа аждагьанрик кичIерар кутунвай Гьажи Давудан асул полководец хьун къалурун па­тал мисал хьиз М. Меликмеммедова ада тухвай кьве дяведин, къизилбашри гзаф такьатралди махсус кIевирнавай Тебриз ва Эрдебил кIелеяр гьикI кьунатIа тарихдин фактаралди кьечIезва. Автордин и веревирдер кIелайла фарсарин гзаф къуватрив кIевирнавай кIелеяр Гьажи Давуда вичин кьадардиз цIудра тIимил кьушун- див са тIимил вахтунда вичин кьушундиз са гьакьванни тIимил зарардив къачуни чаз Гьажи Давуд са шумуд виш йисарин тIвар-ван авай чIехи гьукуматдин са шумуд дявейрай акъатнавай, дяведин кьетIен тежриба авай са полководец хьиз къалурзава.
Гьажи Давуд хуш рикI авай, вичи тухузвай кардал мягькем, шад къилихдин, инсанвилиз къимет гуз жедай кьегьал кас хьана. Муьзеффер муалимди кхьизва: «Гьажи Давуд акьван къени, гьахъ кандай кас хьанва хьи, гьатта душманрини адан тIвар гьуьрметдивди къадай». Ихьтин хци урусрин тажирар кьена мал чапхундайди туш. М.Меликмеммедова гьа урусрин чпин гафаривди субутзава: «урус тажирри шамахивийривай къимет авай багьа шеэр гуя абур тарашчийривай хуьн патал къачуз кIватIна (абуруз и кIвалах къадагъа авунвай)», «фарсари урус тажирар чпиз куьмек гун патал дяведиз желб авунвай», «урус тажирри лезгийрин душманар – фарсар чпин кIвалера чуьнуьхна хуьзвай». Авторди кьилди и кIвалахиз ваъ, Гьажи Давуда тухвай азадвилин женгера бегьем ахъа тахьана амай, пара чIавуз гьуьжет алай гзаф меселейриз кьетIен баянар гузва, гьахъ винел акъудзава. М.Меликмеммедова Гьажи Давудакай кхьенвай 118 чешмедикай мисалар гъиз Гьажи Даву- дан михьи тIвар винел ахкъуд хъийизва.
Авторди вичин ктабда Гьажи Давудан женгинин юлдашрикай, куьмекчийрикай, ада тух­вай асас женгерикай ганвай чараз са кьилин материалар гьикьван маракьдив кIелиз жезватIа, гьакьван чи Гьажи Давудакай чирвилер артухариз, адан чIехивилин образдиз ик­рам ийиз чаз менфят гузва. Муьзеффер малимди Гьажи Давудахъ галаз санал женгера хьайи чепиви Наврузакай гзаф маракьдин малумат гузва. Туьркери хаинвилив Гьажи Давуд кьуна Кипрдиз сурк авурдалай къулухъ Навруз хуьруьз хтана Гьажи Давудакай шиирдал са кьиса кхьена. Са шумуд йисара сиверай сивериз фенвай и кьиса кIватI ва туьхк1уьр хъувунвай формада авторди гьам лезги чIалал, гьамни урус чIалаз эл­къуьрнавай вариантра кIелдай­- бурув ахгакьарнава.
Муьзеффер Меликмеммедован «Гьажи Давуд» ктаб кIелай гьар са лезгидиз ихьтин фикирди рагьатвал гудач: «Чаз тарихдин дерин къатара чуьнуьх хьанвай, бегьем малумат амачир гьикьван чи Гьажи Дарвудар (мисал Жуваншир хьтин) винел ахкъуд хъийидай къени тарихчияр герек я!». Бес «Шарвили» эпос халкьдин сиверай кIватI хъувуна чав ахгакьрай Забит Риз­ванов, Байрам Селимов ва гьа эпос гьар йисуз чи виридалайни чIехи сувариз элкъуьрай Имам Яралиев игитар тушни? И. Яралиева лугьузва: «Чна кьилди «Шарвили» эпосдал ваъ, гьам туькIуьрай лезги халкьдал дамахзава». Чал пехилвал ийиз­вай гьакимри къенин юкъузни Имам Яралиевав кIвалах ийиз тазвач, адан тIвар гьар формада агъузриз алахъзава, анжах чун гзаф чIавуз кисна акъваззава. «Гьажи Давуд» ктабни и формада чав агакьарун патал Муьзеффер малимдин гъил къур­- дини гьа И. Яралиев я.
Чна Муьзеффер Меликмеммедован мадни чIехи агалкьу­нар вилив хуьзва, адаз и рекъе ягъурар тIалабзава.

Я.А.ЯРАЛИЕВ, г. Дербент