Амирван, Кьвепеледин дегь девиррин хуьрерикай сад я. Хуьре 300-алай виниз кIвал ва 1500-лай виниз агьалияр ава. Лезги хуьр я ва ина 2 кIвал Кетшдай куьч хьанвай чи стха халкьарикай тир Лехинрини (Амиванвийри Лехин, Хуналухьвийриз лугьуда) уьмуьрзава. И дереда мадни михьи лезги хуьрер Дерелар, Мучугъар (гилан тIвар Йеникент), Лацар, Куьснат, Дружар, Камарван, Султаннуха, Дзахлы, Байрамкавха ва уди стхайрин Ниж хуьр ава. Райондин муьку хуьрерин агьалияр какахьайбур я. Амирвандин къунши хуьре Кабаладин РЛС ава ва и хуьруьз I949 йисуз Армениядай департация авунвай мугъулар куьч хьанва. И дередин чилер чIулав накьвадин мублагь чилер я. Амирванвийрин кьилин машгъулвал гьайванар хуьн, цIанар цан ва багъбанвал я. Хуьре юкьан мектеб ава ва ана къве йис я Лезги чIалан тарсар физмач.

Амирвандин кимер

Хуьре пуд ким ава, абурукай кьвед мягьледин кимер я, кьилинди хуьруьн майдандал алай рехибурун ким я. И чка кьил кIевнавай, чилина авай, кетилрал хъуьчуьганар алай ким я. Кимиз вичин къанунар, вичин адетар, вичин тIул ава. Анал кIватI жезвайбур яшар 60-алай виниз авай ксар я. Жегьилар анал ацукьдач ва рехибурун гьуьрметар хуьда. Амирванда «гъиле лаш авай рехьибурун» гаф атIун, абурун гафунай акъатун чехи чIанавал гьисабзава.

Самед буба

Зун мугьман хьайи кIвалин иеси Самед бубадиз вичин уьмуьрда 86 гатфар акунва. Вилик чубанвал авур Самед бубадиз савад авачтIани, ам хуьруьн савад авайбурулай вине авай инсан я. Къенин йикъалди гьич са капIни квадар тавунвай Са­мед буба Исламдал рикIяй чIалахъ мус­- лим я. Къведра гьаж- дал фенвай кас­ди вичин тIварциз «ГЬАЖИ» титул артухриз ихтияр гуз­вач. Вични Самед буба Мекке — Мединадани, Дербентдани, Пакудани, вичин хпен хамуникай тир пармак алаз экъвенва. Патав гвайбуру, мукьва кьилийри гьикьан лагьанатIани, КАСди вичин пармак кьилелай хтуннач. Фекьи Семед бадиз вичин «суфивилин» кьатIунар ава, ада вич Аллагьдин лукI ваъ, дуст яз гьисабзава.

Сихилар

Хуьре авай сихилрикай рахунилай вилик заз са тIимил тарихдикай веревирдер ийиз канзава. Хуьр алай чка и хуьруьн 4 – лагьай макан я. Тарихдин чIана вахтара и хуьруьн винел басрухар гайи ягъийри хуьруьз цIаяр яна, кIвалер чкIурна чкадин жемятриз азабар ганва. Гаф авачиз тIигьа­риз гьазур жезвай касари чпин дишегьлиярни аялар, рехибур дагъдин хуьрериз куьчарна чеб женгериз акъатзавай. Яни кьудра хуьруьн касар терг жез дявейрилай къулухъ чпин ватандиз хтай амирванвийри цIийин хуьрер туькIуьр хъвунва (Сур лезги адетриз килигна, садра чкIай, садра кайи, садра барбатI хьайи чкадал, чкIай хьандакI­рин винел эхциг хъийин табу я) Къенин Амирван хуьруьн нупадин гъилера хуьр кутурбур Къурушдал катна, гьана уьмуьрайдилай кьулухъ Амирвандин цIийи хуьр кутурбурукай я. Гьа и кар себеб яз абуру чеб Къурушай хтайбур гьисабзава.
-Хайтахьар – хуьруьнвийри лакIаб хьиз и несилдиз «ЧIагъарикай кичIедайбурни» лугьуда.
-Къуьлдуьрар – къакъуддайбур.
-Къызырар – «Лацу верч чIулавдайбур.»
-Везирар
-Адамар – итемар.(касвал вине кьадайбур)
-Хышалар
-Кишинар – и несилдиз «зангаварни» лугьуда.

Амирванвийрин харусенят

Вири Лезги хуьрера хьиз Амирвандани рухар, гебеяр, сумагар храда. Зун мегьтел авурди и хуьруьн рухар я. Къуба, КцIар, Ахцегь ва маса ра­йонрилай тафават яз ина рухариз — сумагриз хьиз гиширар яда, вични климатдиз мекьи чка ятIани, абуру сумагдин кIаник чIичI тадач. Яни амирванвийрин рух — сумагар вини гьавадин сенятдин чешнеяр хьиз гьисаб жеда. Ина аквар гьаларай вилик кьенчебдин сенятни вини гьавада авай. Вучиз лагьайтIа, хуьруьнвийрин гъенерал харадиз яна кьенчIебдин плитаяр амазма. Амирванда кIвалерин архитектура чпиз тIалукь я ва ина вири кIвалер I,5 гьавадин, вацIун къванцикай кьил хана эцигнавай кIвалер я. Паруярни къванцинбур я.

Гьидронимар

Сыскъа булах, Кегьриз булах, Севре булах, Семед булах.
Намар вац, Гвейчай.
Чкайрин – уьруьшрин тIварар.
Жалалан рук, Чвел къуругъ, Гьуьл шегьерге, Къаяд пел, Тукъуз дере, Къыз йулу, Дуьзенче, Кегьриз дере, Къиргъи дере, Булах баши, Хачхуч дагъ (Рекьер галкIай чка).

Амирванда тарихдин артефактар

Амирванда кьуд сурар ава. Кьве Алупан чIаварин, Гавуррин (и сурара албан сурар, эрменийрин сурарик галаз санал ава) ва мусурман сурар.
За Амирвандин сурар 4 девирдиз пайзава.
-Чи эрадилай вилик чIаварин Алупан сурар.
-Алупан чIаварин Христидин девирдин сурар.
-Алупан – христиан килиса Эчмядзиндив вахгайидилай ахпагьан чIаварин сурар.
-Мусурман сурар.

Рука авай сифтегьан Алупан сурар

Хуьруьн яшар авай касари тестикьарзава эвел ина сурун къванер лап пара тир. Гила а, сурарикай рук хьанва ва пара сурун къванер пуч хьанва. Фена зун, рикI шехьна зи, на лугьун и сурариз «СЕД акунва» Хурал сандухдин къван алай вири сурарин къванер кIаншарив хана барбатIнава, къванерин патарив эгъвенавай легъвер гала, им 20 – 25 йис инлай вилик туькIуьрнавай мифрикай сад тир «Албан сурара къизилар авайди я» — лугьуз ахъайнавай са дезинформациядин нетижа я. Къизилдихъ экъвезвайбурузни и сурар, чпин бубаринди ваъ, сур чIаварин дуьнядал аламачир албанринди яз чирнавай. Гила куьне са легьзеда зун аватай гьал вилин кIаник гъваш. Алупанвийрин ругьери цIвагъзавай, кьенвайбурин шегьердиз 3-5 агъзур йисарин кIарабрик галаз женгиниз акъатнавай йифен варварар пайда хьанвай. Са цIуд йис къуьзуь хьана зун.
Гьа вуч ятIани, завай жуван ватанда патанбурин камарал тахсирар эцIигиз жедач. Чиди я тахсир, аявал тежезвай жуван ирсиниз. И мусибат акуна зи рикIел Иса пайгъамбарди вич куьрсариз Голгофдиз тухурла лагьай гафар хтана «Я ребби, бахш ая абуруз чпи вуч ийизватIа чин тийиз­вай!!!»
И атом бомба вегьенвай сурарин амукьунрай заз чи тарихдин гелер жагъана, куь имтигьандиз кьве сурун къван акъудзава.
Квезни аквазвайвал и сурун къванцел алайди гиширар, геометрик фигурар ва лишанар я.
Чанар авай сурун хурун къван, эгъвеннавай сурун винел эцигзавайди я. Къванцел алупан чIаварин гиширар ала. Композициядин юкьвал чуьмерук ала. ЧIуьмерук — викIегьвилин, шарвалви­- лин, гъуьрчеханвилин лишан я. Ина кучуднавайди гъуьрчехан туширди тестикьарзавай факт и чуьмерукдин эрчи къвалав гвай мукIратIдин лишан я. МукIратI – чIанади атIана, дуьзди таз­вайдан символ я. И знакди суравайдан вини гьавадин титулдикай хабар гузва. За и сурун къван­циз шартIу­налди «КАСИКАН сурун къван» тIвар гана.

Чи эрадилай вилик 66, 65 — лагьай йисариз Румвийрин полководец Гней Помпей Къавкъаздин Алупаниядал кьведра гьалават хьанай. Алупаниядин шарвалдин стха Касик румвийрин хура къваззава ва абурун арада хьайи тIигьара Касика Помпеян зирегь алай хуру гапурдив язава ва Помпеян аскерри ахъаяй чIемерукIдин хьел Касикан кьама акIизва. Чуьмерукдин хьел агъу квайди я лугьуз Касик рекьизва. Гила зани, чи тарихда гел тунвай Касикан хатурдай и къванциз «Касикан къван» тIвар гузва.
Амирвандин кьвед лагьай Алупан (Христиан чIаварин) сураризни тахайвал акунва ва Советар чкIайдилай къулухъ и сурарин чил пай чилер хьиз жемятдин арада пайнава!? Гаф авачир гьар са иесиди абур сурун къванерикай ва тарарикай — валарикай михьна цанар цанва. Къванерин сан акьван пара хьанва хьи, чаз саламат амай къванерни жагъана. Абурикай пуд за инал эцигзава.
Квез аквазвайди Алупан чилерал сифтегьан чIаварин тIили христиан хаш я. Ам албан хаш хьун адан кьуд падни сад хьуни тестикьарзава. Патарин ва юкьал алай тIеквенар Иса пайгъамбар куддайла гъилериз ягъай хакарин имитация я. Яни инсанрин гуьнагьар вичин хиве кьуна, инсанрин чкадал азабар чугунин символ хьиз кьабул жеда.

Пуд фигурдин композиция

Плитадин рамка чи сумагрин гиширрин имитация я.
Агъа пата, (чил пад) рамка хьиз ругуд хел алай соляридин символдин цIиргъ ава, рамка тамамарзавай амай пуд пата алупан архитектурадиз талухъ гиширар геометриядин атIунар ава.
Композициядин юкьва пуд итимдин фигурар кьатIуз жезва.
Фигуррикай юкьва авайди «хкягънавайди» я. Вучиз лагьайтIа, адан кьилел паквилин лишан ала. ЧIехидан ва адан эрчи пата авайдан гъилера са вуч ятIани ава. Чапла пата авайди (гъилер ичIиди) абурун гуьгъуьна физвайди жен мумкин я. И композициядиз са шумуд версия аватIани, завай риск авуна абуруз баян гуз жедач.
Азербайжанда къенин йикъалди жагъанвай тарихдин артефактрин арада тек пуд Алупан чIаварин кхьинар алай экспонат ава. Ибур Минге­- чавирдай жагъанвай кьве шамданни (подсвечник), са аркадин экспонат я.
Гила чавай и цIиргъиниз Амирвандин алупан чIаварин гьарф алай къванни артухариз жеда.

Гавуррин сурар

Хуьруьнвийри и сурариз гавуррин сурар лу­гьуз­вай ва абурун фикир зун аниз тухун тийин тир. Анжах за абуруз гьайрин чи чилерал атай тарихдикай рахана. Фена чун, за фагьумнавай версия дуьз акъатна. И сурарин вини кьил за кьатIайвал алпан – христиан сурар тир. Сурарин юкь гьайринни чибурун какахай, гуьгъни гьайрин.
Гьа инал чун са тIимил тарихдикай рахана. Алупан чIаварин астрал диндин (РАИЗМ) тарих 5-7 агъзур йис я. Дуьнядал чувудрин ва христиан дин къведалди ам чи кьилин динрикай сад тир. Чувудрин дин (Муса), христианвал (Иса) атайдалай кьулухъ и динри Раизмдал (язычник) буьтпересар лагьана адал къадагъа эцигзава. Яни Алупанри чпин Гъуцариз ваъ, Мусадизни, Исадиз дуаяр кIелна канзавай. Арабрини и рехъ кьуна ва чун ислагь авуна канзавай кафирар, (чун артух христианвал кьабулнавайбур хьуниз килиг тавуна) чи къхьинарни лазим тушир кхьинар гьисабна. Эрменийрини и рехъ къуна, абуруни чпи доносар кхьена Албан христиан килиса кIевиз гана гьакимвал чпин гъиле гьатун кумаз, Албан чIалал кхенвай вири улубар кIватIна чпин архивриз хутахна, ракIаризни куьлег яна. Эвел Эчмиад­зиндин монастырда хьайи Алупан чIаварин улубар гуьгъуьнай музей туькIуьрна Матедарандин подвалрин запазникра ама. Анжахь чаз а экспонатрикай менфят къачудай ихтияр авач. Гуь­гъуьнай Армениядай ракъурай эрмени кешишри чи чIалан халкьариз албан гьарфарал кхьиз къадагъа эцигна.Чи сурара амай артефактрин винерални «кIвалахнава».
Гьа и кардин гелер заз «гавуррин сурарани» акуна. Алупандин хаш алай къванерал Эрменийрин са пад яргъи хачарни пайда хьанвай. И кар заз идалай вилик удинар амай Ниждани акунай. Тажубдин кар тир. Агъзурралди йисар тарих авай Ниждай заз Удин – Албан элифбадал кхьенвай са сурун къванни жагъаначир. 1860-йисалай иниз атай эрменийрин кхьинар алай къванерин кьадар вишералди тир.

Амирвандин мадонна

Кьвевардин Нерен кIеледин музейда «Дербендин мадонна» тIвар ганвай са пара къадим статуя ава. Заз Амирванда гьа экспонатдиз ухшар примитив са кьенчебдин статуя акуна. И тарихдин артефакт хуьруьн патавай авахьзавай вацIай жагъанвайди я. Завай хьайитIа и статуя дегь чIавариз Яран Суварилай ахпа сад лагьай цан царла чил берекат квайди, бул мегьсул хьун патал чилик кутавазвайди тир. Чи мифологияда адан тIвар «Булвилин ва Берекатдин Гъуц ТанлацI» я. (“Иштар”, “Исида”, “Деметра”)

P. S.
Пакудиз хтанатIани зи мефтIедиз алупан кхьинрал къазуннавай гьарф алай къванци секинвал гузвачир: Вучиз и гьарф тикрар жез­вай?!
За и гьарф шумуд сеферда тикрар жезватIа, гьисабна. 65 сеферда и гьарфуни вуч лугьузватIа? Яшар ятIа? Ваъ, ина логика авач. Яраб кчукнавайдан тIварцин кьилин гьарф я жал? Килигда Алупан хафалагдиз. Килигна, «Ф» гьарф я.
Ф – гьарф фагьумда аваз зун Кьвевардиз З. Ризвановай 90 йисан юбилейдин мярекатдизни фена. Ярали малимдин патав фена Амирвандин шикилрин копияяр адавни вугана…
Пакудиз хтай за нупадин сефер интернетда албан кхьинрин шикилриз килигдайла зун вилерал чIалахъ хьанач. ЭВРИКА – на лугьумир Ф гьарфинин акрафоник мана ФУ я кьван!!!
Килиг, чи кьатIунрин михьивилиз?! Касди и дуьнядал аламай багърийриз ФУ тIалабзава, Фу вине тирди тикрар – тикрар баянзава. Лезги — Алупан философиядин чIехивал им тушни?

Абир Эчехви, этнограф