Куругъли Къалажухвидин «Лезги газетдин» 2017-йисан 11-май тарихдин тилитда акъатнавай «ЧIалан важиблу месэлаяр» кьил алай макъаладин 37-йисаринбурруз ухшар бязи фикирри зун пара пашманарна. Адаз и чар гьа гьиссерин нетижа яз арадал атана.

Дуст кас! Кьисметдай чаз са-сад интернетдай, газетрин чинрай ваъ, чин-чинал гьалтна, авсиятда хьанани чида. Чи газетда куь са шумуд кроссворд, макъала, гьакIни «Виш кроссворд» ктабдикай рецензияни чап хьанва. Кьвед-пуд йис вилик вун чи редакцияда мугьман хьунни зи рикIел хъсан алама.

Вири тахьайтIани, чи литературадин, тарихдин, иллаки чIалан къенин йикъан гьалдикай, пакаман кьисметдикай куь фикирар, веревирдер за вилив хуьзва. Лугьун хьи, куь тарифдиз, баркадиз лайих активвал, цицIивал зи рикIивай я. ЧIалан темада куь макъалайрикай за кIелай гуьгъуьнинди «Лезги газетдин» 2017-йисан 11-май тарихдин тилитда акъатнавай «ЧIалан важиблу месэлаяр» кьил алайди я.

Къелем гъилиз къачуна Квез и чар кхьиниз зун мажбурайди ана чIалакай, ам гегьеншарунин, вилик тухунин рекьерикай фикирар ваъ, куьне куь оппонентриз болшевиквилин тегьерда тIуб агъурун хьана: «…орфография чIуриз алахъзавайбурун рекьер агалун герек я… »; «кхьинин къанунар чIуруналди «цIийи къайдаяр» илитI завай ксариз къадагъа ийин… »

Дуст кас! Куьн гьахъ туширди субутун патал гьич са мисал, делил тагъанани жузадай гьахъ ава захъ: квез и ихтияр ни ганвайди я? Вун и чIалан векил, сагьиб ятIа, беc зун, гьа «цIийи къайдаяр» илитIзавай ксар вужар я? Чи чIал, иллаки адан лексика, орфография, грамматика къайдада аваз хьайила, тухузвай кьван дискуссияр, ийизвай гьуьжетунар, эверзавай конференцияр куьз я? Бес чи хайи чIал икьван пара канзавайбуру адаз талукьарнавай гуьгъуьнин форум вучиз урусдалди тухвана?

Зун чIаларин илимдин пешекар туш. Анжах чIал зи кеспидин важиб алатрикай (зирятрикай) сад я. ЧIал заз, лежбердин гъилевай пер хьиз я. Ам дуьзди, хциди, перцихъан (перцин тум) цIалцIамди тахьайтIа, кIвалахзавайдан гъилерал пихер жеда. Пуд чIалалди кIелзавай, кьве чIалалдини кхьизвай заз, хайи-лезги чIал гуьнгуьна, кIалубда авачирди хъсандаказ аквазва.

Къвен чун Куь «ЧIалан важиблу месэлаяр» кьил алай макъаладал. (Важиблу ваъ, дуст кас, важиб месэлаяр. Вучиз лагьайтIа, араб чалан и гаф азербайжан чIалан —лу суффикс галачизни сифет (прилагетел.) я. Адан чкадал кар алай хьанайтIа, мадни хъсан тир.) Сад лагьай паюна мектебра хайи чIалан тарсар гунин, учебникар басма авунин, тарсарин сятар артухарунин ва мс. месэлайрикай бягьсзаватIани, адан концепция, квез субутуз канзавайди «чIал чара гафарикай михьиз канзавайбур» нагьахъ акъудин я.

«Интернетдин сайтарайни, басмадин бязи такьатрай аквазвайвал, эхиримжи вахтара чIал «чара» гафарикай михьунин гереквал аваз гьисабзавайбурни пайда хьанва, — кхьизва куьне — Ахьтинбурун «мурад» кьилиз акъатайтIа, лезги чIалан лексика 30-40 процентдин кесиб жеда.»

Гуьгъуьнаваз «тIвар-ван авай муаллимри, пешекарри, алимри, писателри, эдебиятчийри» лагьанвай (кхьенвай) бязи фикирар мисал гъанва. И цитатрин дуьзвилин жавабдарвални куь хивез аватзава. Месела, зун чи машгьур шаир, алим Фейзудин Нагъиева икI кхьинал чIалахъ туш: «Заз еке къурхулувал ава: чи чIалаз чеб чIалан гъавурда авачир алай аямдин «цIийи муаллимри» гузвай хьтин зиян са чапхунчидивайни гуз хьайиди туш…»

Вичизни, къелемдин гужунизни чIехи гьуьрметзавай Фейзудин муаллимдиз куьруьдаказ лугьуз канзава: «къурху» гаф азербайжан чIалай чи чIалаз «кичI» («гичI») хьиз элкъвезва. Адахъ гилитIнавай -лу суффиксди адакай сифет (прилагател.) ийизва. Адахъ мад са- чи -вал суффикс галкIур хъийин дуьз туш. Сад лагьайди, жуванди аваз хьайила (мес., Фейзудин Нагъиеван гафари зак (зи чанда) кичI(евал) кутуна), чарадаз игьтияж авачир. Ваъ, ваз синоним хьиз кутаз канзаватIа, «къурху ава» кхьин герек тир.

Чахъ «Цегь тIуьрдан кьилел цIай ала» — лугьудай мисал ава. Куь макъаладавай вири «критика» жуваз кьабул тавуртIани, и кьилемаз за жув чи чIалан алфавитда, лексикада, грамматикада реформаяр тухвана канзавайбурукай сад тирди баянзава.

Гьарай-эвер хкажуниз герек авач: садазни чIал вири патан гафарикай михьиз канзавайди туш. Са чIалай маса чIалаз гафар атун тIебии кар я. Дуьнядал алай чIаларин виридахъ и ва маса кьадар патан гафар галайди низ чизвач кьван. Алай девирдин Азербайжан чIалан саки 60-65 процентдин гафар араб ва фарс чIаларай атанвайбур я. ГьакIни «Лезги газетди» ара датIана тарифарзавай урус чIала. Парабуруз къе урусринди хьиз чизвай улус, чулок, очаг, башмак, каблук, баня, колбаса, майдан ва мсб. — туьрк чIалай; диалект, идея, история, кафедра, критика, лексика, музей, грамматика… — грек чIалай; автор, студент, экзамен, министр, республика, революция — латындай; вербоват, лагер, солдат, орден, штык, кухня… — немес чIалай; бандит, шарлатан, коридор ва мсб. — италян чIалай къачунвайбур я.

Ихтилат агъадихъ галай месэлайрикай физва:

— Жуван гафар аваз-аваз чарабур къачун тийин;

— Гафар ва терминар вирихалкьари кьабулнавайбур къачун;

— Къачузвай гафунин гьа чIала мана-метлеб хъсан чирин;

— Гуьне (Куьре) нугъат чи литературадин чIал я,- лагьана муькуьбурал къадагъаяр, табуяр эциг тийин;

— Куьре нугъат хьиз КIеле (Къуба) нугъатдин гафарикайни менфят къачун.

ЧIал михьиз хуьн, патан гафарикай михьун, вилик тухун, гегьеншарун вири девирра, вири халкьарин вилик-кьилик галай ксарин везифа хьанвайди я. Кьилел за «болшевиквилин тегьерда тIуб агъурун» лагьанай. И месэлада куь гафар хьиз кьатIунарни болшевиквилинбур тиртIа, зи рикIивай жедай. Абурун чIехид, Урусатда (гьакIни Дагъустанда) вичин гуьмбетар къениндалди хуьзвай (дуьзни ийизва) Владимир Илич Ленина вичин «Урус чIал михьи авуникай» кьил алай макъалада икI кхьенва: «Урус чIал чна чIурзава. Герек авачиз патан гафар кутазва. Абур чкадал кардик кутазвач. Недочеты (кимивилер), недостатки (эксиквилер), тахьайтIа пробелы (нукьсанар) лугьуз жез хьайила, вучиз дефекты хьурай? Чара гафариз акси женг баянардай чIав агакьнавачни?» (Азербайжан чалай жува элкъуьрнава — В. С. ).

ГьакI хьайила, куьне вичикай цитат гъанвай Фаида Гъаниевадин «КIвал кулуналди шиткидайвал, чIал михьи ийиз жедайди туш» — фикирди зун пара тажубарзава. КIвални михьна канзавайди я, чIални! ИкI тек са Ленина ваъ, чпин чIаларикай вишералди девлетрин чIехибуру, интеллигентри лагьанвайди я. Идан терсина пад — «михь тийин» лугьузвайбур заз гила, вични куь макъаладай чир хьана. Мегер урусрин, туьркерин (османвийрин), азербайжанвийрин гиланни кьудкъад, виш йис виликан чIаларин арада гьикьван тафават аватIа кьатун четин яни? Туьркери чпин чIалахъ са араб гафнии тунвач. Къе арабрини пак Меккедин туьркерин пацухъ хьайи девирдин конструкцияда, эцигунра дегишвилер тухузва. Вучиз икьван алимривай, эдебиятчийривай, муаллимривай, журналистривай гафарни крар сад авуна чи чIал дигайди, милиди, регьятди ийиз тахьурай?

Квез къадагъа ийиз канзавай «чал михьна канда лугьузвай бязи къелемчийри, «пешекарри» (Вадим Адилов) чи чIала кIевидаказ чка кьунвай, ватандашвал къачунвай (юлдаш лугьузватI а, ватандаш лугьунни айиб туш — В.С.) гафар ваъ, ада галаз такьазвай гафариз, гаф туькIуьрдай паяриз чка тагун тIалабзавайди я.

Чи устад шаир, зи дуст Мерд Алиди элкъуьрнавай Урусатдин Гимндай кьве цIар: «Россия — чи хайиди, чи паклу Ватан!.. Машгьур хьурай мад ви ад, Бубалух азад…». «Пак» гаф вич сифет (прилагател.) я- михьи, леке галачир, мукъаддас. Адак -лу галкIурун дуьз туш. Ад — азербайжан чIала тIвар , буба лух ни якъин урус чIалан отечестводин и чIалаз элкъуьрун я жеди!

Чна дуьняди кьабулнавай поэзия гафунин чкадал «шиират» кхьиз, итижлу, еримлу, раиж хьтин терминар арадал гъуник кьил кутунва. Вуч зурба якьурунар тушни? Бес квез «реформатор», «конструктор» жегьилрикай вучиз хъелер къвезва?

ЦIуд йис идалай вилик Азербайжан чIала авай ва гзаф араб гафарал (шиир, суьрет, Сенан, бязи…) апостроф (,) лишан эцигзавайди тир. Ам алудунинни, талудунин пад хуьзвайбуру саки са йисуз бягьс тухвана. Эхирни алудунин меслятдал атана. Гила апостроф садан рикIелни аламач. КIелунни регьят хьанва, кхьинни. Бес чавай и «ь» (хъуьтуьл лишан), миш, муш, ли, лу , …. — яр акъудиз жедачни?

Арабринди тир дуьня (дуьнйе) гафуна урусрин «ь» хъуьтуьл ишара кутунни тажуб амукьдай кар я. (И мукьвара заз гьеле «Кел ь беханов» фамилияни икI кхьиз акуна.) Идаз килиг тавуна чи алфавитда «С» гьарф авач: жегьлем, жилав, жамаат, жаван, жинс, жилд, жарагь, Желил, Жавид, Жеймс ,Жонс (ингилисрин) … гафар чна «ж» — див кхьизва ва и герек сес луьузни тежезвай акьалтзавай несилризни гьа икI хьиз жезва. Дагъустан гаф фарсарин макан туькIуьрдай суффикс тир стан див, къунши республика чкадин халкьди лугьузвайвални ваъ, Чечня хьиз кхьизва. ГьакIни Венгрия, Китай, Индия ва икI мад…

Чи чIалан меселайрикай веревирдер кьиле тухузвай, саки 30 йисуз лезги чIалан тарих чириз алахънавай, зурба жагъурунар авунвай профессор Ярали Яралиевазни кваз меслятар гузвай «Лезги газетдин» макъалайрай бязи гафариз ва ибарайриз фикир гун:

-рушан кьилел писликвилер гъана;

—метлеблу гуьруьш хьана;

-краткометраждинфилм къалурна;

-ам сагъсуз тир;

-уьмуьрдай хъфенва

-мукъаят хьун истемишна…

-гьуьндуьрлезгияр

-Дидейризни чагъайриз савкьат

-Жанлуядигар

-тежрибалу (муаллим)

-сечкияркьиле тухвана

-газетриз ачухзавай пулар артухарун

Хуьр газламишна

-абурув медалар вугана

-тереф хуьнизумуд ава.

—вири терефар вилив хвена

—пузмиш тежер гелер

-мадни башкъа

-нетижалудаказкIвалахин

-айрувалкъалурун

-дуьзгуьн истемишунраламал ийин

-виликди еримишзава

-ялварунриса куьмекни авунач

-разисуз делилар раижна;

-Шарвилидин невеяр,

-ЧI улав булутар атана;

-куьче игитдин кIвачик ягъана;

-дерзичирушар …

Мегер писвилер, метлеб авай, куьруьметраждин, ам кьенвай (чан аламачир, дуьнядилай куьч хьанвай, и дуьня тергнавай), мукъаят хьун тIалабна, кьакьан (векIегь) лезгияр, хкягъунар, кьиле тухвана, чара ийизвай пулар. . . кхьенайтIа чIал чIурун жезвайни? Медал вугудайди яни, тахьайтIа гудайди? Вугудайди- къахчудай шеъ, бурж, гьече, гудайди -бахшдайди, даимиди я. КIвачик (биригадирдин) телеф хьайи хипер ядайди я, куьчедиз игитдин тIвар гудайди (эцигдайди) я, дерзи вич са пешедин иеси я, адак -чи суффикс галкIурун лазим туш…

Дуст кас! Куьне — Кьулан вацIун чапла патавай чи стхайри икI лугьузва: чна икI туькIуьрнава, куьнени гьа икI кхьида! Са чIехи стхадини икI лугьузвайди туш. На лугьун вацIун эрчIи патавайбур виш йисарин къене сиве сав (яд) кьуна ацукьнавай кьван.

Бакуда акъатзавай «Самур» газетдин, чи «КцIарин», «Чирагъ», «Алам» журналрин макъалайра Къуба нугъатдин вишералди хъуьтуьл, мецел регьятдаказ къвезвай, михьи лезги гафар, ибараяр ава. ГьакIни «Самур» газетди 1998-2014 — йисара вичин чинра «Гафалаг» рубрикадик кваз 4 агъзураз мукьва цIийи ва нугъатдин гафар ганва. Зун ягъал туштIа, «диге» (ватан) ва «зари» (шаир) гафарилай гъейри ибурукай садакайни квез — чи дагъустанви стхайриз хуш атанвач.

Кани гафуни квехъ вучиз икьван хъел кутазва? Зур миллион лезгиди кIани ваъ, кани лугьузва. КIан дагъдин, таран, лап шалвардин… жедай шеъ я. Куьне вучиз кар (хирен къайсах), кар (парах), кар (кIвалах), кваг, квак гафар… гьа са ишарадив кхьизвайдакай (ихьтин гафар мадни пара я) фикир тавуна, дуьня (араб) ва вири урус гафарал «ь» ишара эцигун тIалабун вуч месэла я? Белки урус стхайрин хатур хаз канзавачтIа? Мегер хъуьтуьл ишара галачиз чавай жумладин къене гьа гаф хъуьтуьл лугьуз жезвачни? Агьан, Дагъустандин мектебра кIелзавай аялар акахьда, урус чIалан тарсарани гьакIа — «гъалатI галаз» кхьида! Бес куьне къе латындин алфавитдал кIел-кхьизвай, алаз-алачиз туькIуьрнавай 18 падеж рикIел хвена канзавай чи патан аялрикай фикирзавани?

Дуст кас! Чи арадавай вацIун твар «Тахай» ваъ, Кьулан вацI, лезги чIални чи виридан, барабар са нямет я. Адан таъсиб са вуна (куьне) ваъ, чнани чIугазвайди я. Садрани «чун гьахъ-куьн нагьахъ я» — лугьумир. «…Чи чIал агъзур йисариз туькIуьрнавай къеле я…» — хьтин пафосдин гафаривдини чна-чун алцур тийин.

ГьакI тирвиляй кхьизвайди яни чи сейли шаир, журналист, «Лезги чIалар» илимдин монография юкьвал акъуднавай Муьзеффер Меликмамедова:

«Вафалудаз», «севдигуьмдиз», «назлудиз»
Кутугначни лезги гафар, лезги чIал?
Бес «дилбердиз» , «ярдиз», «алагуьзлуьдиз»,
«Муьгьуьббатдиз» вуч лугьуда лезгидал?

ГьикIлугьуда зи «азизди», зи «жейран»,
Зи «бахтлуди», зи «хушбахтди», зи «марал»?
Аман Аллагь, гьим я зи гаф, гьим зи ван,
ГьикIтуькIуьрда муьгьуьббатдин лезги квал?

ГикIлув гурай зи ашкьидин маниди,
КвахьнаватIа лезги гафар, лезги дад,
Чи кьисметар залан ятIа, каниди,
Амач лугьуз жуван лезги муьгьуьббат?

Чахъ и гафар хьайиди тушни бес? Гьелбетда хьайиди я. Анжах хуьз, иесивализ алакь тавурвиляй чараданбуру, тахайбуру кьуна абурун чка. Къенин юкъузни куьревийриз са туьрк, азербайжан, фарс гаф гьалтайла къизил якьай хьиз жезва: булут, балугъ, неве, гьуьндуьр, къешенг, нагъма, хемир, истемишун… Саки и гафар кутуни инсандин саваддин дережа къалурзава.

Чи чIалан алфавитда, лексикада, фразеологияда дегишвилер тухвана канзавайди ашкар месэла я. Ихтилат чи чIалай тек са патан гафар акъудуникай ваъ, къвери девирра абур кьабулунин къайдайрикай ва къанунрикайни физва. Чпихъ кьилди девлетар, гьукуматар, талукь институтар авай халкьари гьар 3-4 йисалай чпин орфографиядин гафарганар цIийи хъийизва. Чахъ авайди чун-вини кьил 500 кас шаир, эдебиятчи, муаллим, журналист, са 10-15 газет ва журнал я.

Гила цIийи несил арадал атанва. И несилдин вилик чпин къастар, везифаяр гала. ГьакIни чIалан хиле. Чна таяр-туьшер кепек-манатдик галтугзавай, гъурбат чилерал чанар эцигзавай са береда чи чIалакай, адан пакам йикъакай фикирзавай абуруз пара кьван сагърай (чухсагъул ваъ) лугьун герек я.

ЦIуд йис вилик авачир, гила сайтар ахъайдай, дискуссияр тухудай, чара-чара фикирар лугьудай, меслятардай имканар хьанва.

И жегьилриз кIвалахдай, лап экспериментар тухудай ихтияр ва мумкинвилер гана канда. Ида «лезги чIал кьиникьинин хаталувилик кутада» — лугьузвай чи Пакизат вахазни кичIе тахьурай: дуьдгъвер винел акъатун патал квар агъурдайди я.

Лезгийрин рахунра, газетра азмишун, айрутмишун, асмишун, багъламишун, бастурмишун, бигъламишун, гъазабламишун, дашмишун, жаламишун, инандирмишун, къаришмишун, къурхутмишун, къусмишун, парламишун, сахламишун, сечмишун, суьзмишун, тупламишун, уьгретмишун, уьркуьтмишун, чабалмишун, элесалмишун, ялвармишун, баша-баш, гьарданбир, дилжаваб, дишлема, икибаштан, халамугъли, юзба-юз … хьтин гафар акурла адан кьилив галай азербайжанвиди «и гафар вири чиди я, куьне чуьнуьхнава…»- лугьузва. Ва ам гьахъни я (гьахълу ваъ): и гафарин чIехи са пай чпини араб ва фарсаривай къачунвайди абуруз чизмач. Куьз лагьайтIа, акатайвал ваъ, са къанундив, меслятдив къачунва. Орфографиядин гафарганда -баш, -бир, дил-, диш-, ики-, -угъли ва маса винидихъ къалурнавай мураккаб (сложный) гафарин паяр авачтIа, а гафарин гьикI гъавурда акьун лазим я?

Дуст кас! ЧIалан таъсиб чIугзавай, куьне «цIийи къайдаяр илитIзава» лугьузвай жегьилрин чIехи пай чибур аваз-аваз чарабур къачунвай дуьшуьшриз акси я. Абур гьахъ я. Им, кIвале аялрин гьалал диде аваз-аваз бубади папан кьилел кьев хкуниз ухшар акъатзава. Кьеврени (ваз кьисметни тахьуй) гьа кьеввалзавайди, муькуь папан аялриз (гафариз) тахайвалзавайди я. Агъади хъ галай тахай гафари чи-хайи гафариз ийизв а й в ал:

агъур- залан

ажугъ -хъел

азмишун -алатун, рехъ алатун.

айрувал -чаравал

айрутмишун — чара авун

алдатмаг (мишун) — алцурарун

асмишун -кудун, куьрсарун

багъламишун — кутIунун; кIевун, акьалун

башламишун — эгечIун, авалун, кьил кутан

булут – циф (цавун ва чилин)

геже -йиф

гуьндуьз -югъ

гъазабламишун -хъел атун, хъел акатун

гьуьндуьр- кьакьан

дулу -ацIай

жуьже -цицIиб

икибаштан – гаф алачиз, шак авачиз

илхи -рамаг

истемек (мишун) —кан хьун, тIалабун,

куьгьне, иски – цIуру (жуваз авай цIийи- цIуру алукIна)

къапу -рак (ракар)

наврузбег —чам

уьгретмишун -чирун

уьркуьтмишун -кухунарун

чалишмишвилер — алахъунар

юмшагъ -хъуьтуьл… и цIиргъ камаз кьван яргъи ийиз жеда.

Чахъ азербайжан чIалай (абурун чIехи са пай араб ва фарсаринбур я) къачунвай гафарин саки 80-85 процент жуванбурув эвездай имкан ава.

Гьелбетда, акъуд тежедай, эвезун четин гафарни авазва. Им маса ихтилатдин тема я.

Зи гъвечIи стха! Къене гафар пара, мажалар тIимил я. За «зун гьахъ — вун нагьахъ я» талгьана куь веревирдерин къаншардиз зибур, зи кьатIунар гъанва. Мумкин я, зун са гьинал ятIа ягъални жен. Анжах ибур зи рикIин гафар я.

И чарни за гьа куь макъалада вуна цитат гъанвай Майрудин Бабаханован гафаралди куьтягьзава: «Халкьдин чIал чан алай организм я. Ада гьар са девирда вичиз герек гафар къачузва, виже амачирла, гадарзава».

Чи чIала гадарна канзавай гафар авачиз туш. Гафар къачунни акI ийин хьи, чарадан рушакай кIвалин свас ийидай хьиз. Адакай хъсан свасни чун-вири хизан адан ваъ, ам вич чи чIалалди рахайла, чи ацукь-къарагъун, адетар чирайла жезвайди я. ИкI хьайила рахкуруниз, гадаруниз игьтияж амукьдач.

Видади СЕВЗИХАНОВ,
Азербайжан Республикадин лайих журналист, КцIар шегьер.