Къенин девирда цIийи газет ва я журнал акъатиз эгечIун са акьван мягьтел жедай кар туш. Эхиримжи цIувад-къад йисан къене чи халкьдин векилри акъудай аслу тушир изданийрин кьадар тIимил хьанач. Ихьтинбур, заз течиз, мадни ава жеди. Гьайиф хьи, садан уьмуьрни яргъалди фенач. ИкI хьунин кьилин себеб, адет яз, пул тахьун яз кьада. Якъин хьи, пулдин месела кар алайди я. Амма газет-журнал вич вичелай агал хьун  тек са пул тахьунихъ гилигиз жедач. Маса чIехи себебарни тахьана авач.
Лугьун герек я, газет-журналдин уьмуьр яргъиди хьунин сифтегьан даях ам акъудзавай ксарин пешекарвал, абурун алакьунар, авторрин ва кIелзавайбурун тилит кIватIдай  бажарагъ ва гьа ихьтин маса лишанар яз жагъизва.

Инал, «тилит»  гаф кватай чкадал,  и гафунихъ  «кIеретI», «десте», «са фикиррал алайбурун гапIал» манаяр авайди рикIел хкун лазим жезва. Месела, Азербайжанда акъатзавай чи газетрин-журналрин нумрайриз «тилит» лугьун заз дуьз яз аквазвач. «Тилит» гаф эдебиятдин чIала кьабулнавай «нумра» гафунивай гзаф яргъа ава. Месела, са жергеда акъвазнавай инсанрин кьадар са кьиляй муькуь кьилиз гьисабайтIа, абурухъ гьар садахъ кьилдин «тилит» ава лугьуз жедани? Ваъ. Гьардахъ вичин нумра ава.
«Нумра» гаф урусди я лугьунни мумкин я. Гьикьван урус (гьакI маса чIаларинни) гафар  халкьди лезги кIалубдиз гъанва: «утюг» — «уьтуь»,  «поднос» — «пIатIнус», «перепись» — «бирбицI», «этап» — «ятаб» ва мсб.? «Нумрани» гьахьтинбурукай сад я.

(Инал мад са алава хъийин: «ятаб» гафунин  сифтегьан манада «дустагъна этапдайтIуз ракъурнавайди» тиртIа, гила и гафунихъ «язух», «юхсул», «ажуз», «авам», «акьулдиз зайифди» манаяр ава).

ЦIийиз акъатзавай «Алам» журналда я жилдинал, я ам акъатзавай чкадиз талукь делилра и гаф «№» лишандалди эвеззава, амма 1-нумрадиз кхьенвай сифте гафуна им «сад лагьай тилит» тирди къейднава.

И гаф пайда хьун иллаки Кьулан вацIун эрчи пата  кьетIидаказ  кьиле физвай лезги чIала гьатнавай маса чIаларин гафариз са мус ятIани хьайи,  авай ва я авачир   эвезар жагъурунин гьерекатдихъ галаз алакъада ава.

ЧIал фад-фад дегиш жедай ва къецепатан таъсирар кьабулдай затI я. Ам къати вацIарни, рагъул кIамарни, михьи булахарни, кьацIай ятарин хуларни кьабулзавай ва виче гьялзавай гьуьл хьиз я. Инсанар тIебиатдин экологиядин месэлаяр къарагъаруниз мажбур жезвайвал, абур чIалан экологиядин меселаяр къарагъарунин гуьгъуьнани хьун лазим я. Икьван гагьда чи чIала ам михьи авунин месэла тайиндаказ ва гегьеншдиз къарагъарай дуьшуьш  малум туш. И месэла кьибле пата авай чи шаирри куднавай ва виридан хиве тваз алахънавай хъсан кар я. Идай абуруз аферин!.

Амма гзаф чIавара а эвезар, иллаки цIийиз туькIуьрнавайбур, халкьдин гегьенш къатар патал, баянар галачиз,  гъавурда такьазвайбур жезва. Идалайни гъейри, бязи гафар лезги япар патал кьунин-такьунин месэлани кватзава.

Месела, къачун «кхьираг» гаф. Им эхиримжи цIувад-къад йисан къене Азербайжанда акъатзавай лезги газетрани журналра гьалтзавай гаф я. Вични бинеда «кхьин» гафуникай хьанвай «кхьир» деепричастие аваз ва «-аг» суффиксдин (халис лезги суффикс я) куьмекдалди арадал атанва. Гафунин мана «кхьинарзавай кас» тирди аквазва. И  гаф арадал гъанвайбуруз адалди «писатель» гаф эвез авунин мурад авайди тайин хьанва. Амма чаз акваз кIанзавай тав и гафуни гузвани?

«Кхьирагди» чи рикIел гьасятда «-аг» суффикс кваз арадал атанвай анжах кьве гаф хкизва: «къекъвераг» ва «гугураг» (кьвед лагьай гаф мисал яз гъунай залай гъил къахчу, кIелзавайди, чара авачиз ийизвай кар я). И кьве гафунин манадин тав халкьдин эдебдин  дережадилай лап агъада авайди я. Яни «-аг» суффиксдин кьилин лишан гьахьтин чIуру тав гун я. КIанзни-такIанз «кхьирагни» гьа жергеда гьатзава, ада къени тав гун мумкин туш.

Нуреддин Шерифован шииррани шаирди вичи туькIуьрнавай «лувараг» гьалтзава. Чи къенин кьатIунрай и гафунин мана «луварар туькIуьрзавайди» жезва, амма шаирди адалди «самолёт» гаф эвеззава.  И гаф чи чIала гьат тавуна амукьуни, халкьди ам кьабул тавуни и гафуни чаз хкатна кIанзавай мана гузвачирди къалурзава. Месела, алакьунар авай шаир Римма Гьажимурадовади (заз вичин ктаб ракъурунай сагърай вич)» гафарганра  «суьретчи» «чIугар» гафуналди эвез авун теклифзава. «Кхьирагри  «художник» гафунин чкадал «чIугар» кьабулнава, амма чи чIалан алимриз адакай хуш къвезвач…» — кхьизва  ада. Вичин макъалада «кхьираг» гафуникай менфят къачунвай и автор патал «чIугар» гафунин артуханвал квекай ибарат ятIа гъавурда акьун четин я. «Заз «чIугар» гзаф хуш я», — кхьизва ада. Гаф са касдиз хуш хьунал кар алач, ам вирида кьабулдайди хьана кIанда. Азербайжанда акъатзавай изданийра кьабулнавай къайдадал амал авуртIа, «чIугардикай» «чIугараг» хьун лазим тир. Бес вучиз  икI хьанач? Са себеб хьун лазим я эхир. «ЧIугар» (эдебиятдин чIалал «чIугвар») «чIугун» гафуникай хьанвай деепричастие я. Лезги зигьинди ам существительни хьиз кьабулдач. Адал «-аг» суффикс алава хъувуртIа, адан тав какIур патахъ дегиш жеда. Зун ахьтин тавдикай винидихъ раханай. ГьакI хьайила, «художник» ва «суьретчи» гафар эвездай са маса гаф туькIуьрна кIанда, тахьайтIа, гьа авайдал рази хьана кIанда.

ЧIал куьчери амукьайрикай михьи авунин, квахьнавай гафар жагъур хъувуна абурал къенин чIала чан хкунин, цIийи гафар туькIуьрунин месэлаяр кар алайбур ва чIал хуьн патал ва мягькемарун патал сифтени-сифте лазим крар я.  Чахъ ихьтин кIвалахар идарада ийидай са пен, са эбе авач. Гьавиляй вири абур халкьдин, дидед чIалал фикирзавайбурун, кIелзавайбурун, кхьизвайбурун хиве ава. Кардиз къуват гун патал ва  са тайин дережада аваз мураддив агакьун патал Кьулан вацIун кьве патани авай лезгийри чпин къуватар, гьар са гафунин гьакъиндай са меслятдал, са фикирдал  атана, сад авуна кIанда. ТахьайтIа, гьар са газетди ва журналди, гьар са кхьизвай касди вичиз кIандайвал ийиз хьайитIа, чна чи чIални, халкь хьиз, пайи-паяр авун мумкин я. Герек яни чаз и кар? Гьар са кам хийирдиз жедайвал авуна кIанда.

ЧIал халкьдин тарихдин гуьзгуь тирди рикIелай алудна виже къведач. Тарихдин зурба вакъиаяр себеб яз чи чIалаз маса чIаларин гафар гзаф атана. Къе абурулай виридалай цIар чугун тарихдин зурба са зул акъудна гадарай мисал жеда. Вичик хкуьрай тарихди, вичик хкуьрай тIебиатди хьиз, зулумдалди жаваб хгуда. ЧIал хуьз, гегьеншариз, акьалтзавай несилриз ам чириз  четин хьанвай девирда, патай атанвай гафарик са акьван ктад тавуна, квахьнавай, рикIелай фенвай ва цIийи гафар регьятдаказ халкьдин рикIе гьатдай рекьер жагъурна кIанда, герек, абур гужуналди ваъ, тIебиидаказ кардик акат хъийин. 

Инал къведалди авур кьван веревирдер чна винидихъ тIвар кьур «Алам» журнал себеб яз арадал атайбур я.  Акъатнавай пуд нумрада чIалан месэлайрай са кьадар макъалаяр чапнава. Авторри, месела, чи чIалаз атанвай  «-миш», «-суз», «-чи» хьтин суффиксар акъудун теклифзава.  Им, чIалаз са зиянни авачиз, ийиз жедай кар я. Ахьтин суффиксар квай гафариз чи чIалалди эвезар регьятдиз жагъуриз жеда. Жувахъ авайди чарадавай къачун айиб жедай кар я.

Амма лезги гьикаятчийри, шаирри ХХ лагьай асирдин 30-йисара туькIуьрнавай «зарбачи», «кIвенкIвечи» гафариз вуч ийида? Абур чIалаз гъайиди Алибег Фатахов я лугьуда. Чна гила Алибеган шиирра и гафар дегишар хъийидани? И жигьетдай «Аламдин» редакциядин фикир  вучтинди ятIа чир хьанайтIа кIандай.

Са шакни алачиз, лезгидалди кIелиз-кхьизвайбур патал, газет-журнал акъудзавайбур патал кьилинди яз халкьди  са асирдин къене эдебиятдинди яз кьабулнавай чIал кьун лазим я. ЧIалан хийирдиз ийизвай вири алахъунрин бинеда эдебиятдин чIал хуьнихъ, адал амал авунихъ ийизвай майил эцигна кIанда.

«Алам» журналдин пуд нумрада чапнавай макъалайрикай завай кIелиз хьайиди лезги ва урус чIалал акъатай материалар я.

Иллаки Я. Яралиеван, М. Гьуьсейнован, А. Мирзебегован, Р. Ризванован, К. Къалажухвидин ва масабурун макъалаяр пешекарвилелди ва кар чиз кхьенвайбур я.

Гьайиф хьи, са кьадар макъалаяр патал пешекар редактордин гъил бес жезвач гьам лезгидалдини, гьам урусдалдини. Материалар чеб чIехи метлеб авайбур, герекбур ятIани, куьлуь-шуьлуь рехнейри абур тамамдиз, рикIи чIугвадайвал кьабулиз тазвач. Месела, Ф.Беделован,  «Лезгинская кухня» тIвар алаз ганвай материалда лезги хуьрекрин тIварар лезгидалди кьаз, абурун баянар урусдалди ганва. Идаз чун акси туш. Амма бязи чкайрал баянар лезгидалди ганва. Са жуьреда хьанайтIа, дуьз жедай. Им редактордивай туьхкIуьриз жедай кар тир. Гьа и макъалада «Тан — моловиза» лагьана кхьенва. Сад лагьайди, тIан (эдебиятдин чIалалди гьа икI я) лезги хуьрекрикай сад я лугьун дуьз жезвани? Заз чиз ваъ. Вучиз лагьайтIа тIан хуьрек туш. Ам ргадайла, адаз нек яда, и жими-журудикай жезвай буламадиз хуьрек ваъ, адет яз, къафун лугьуда.   Кьвед лагьайди, «тан» макъаладин авторди «моловиза» хьиз таржума авунва. Урус чIала ихьтин гаф авайди туш, адан чкадал «молозиво» хьун лазим тир. Аквазвайвал, и материалдик редактордин гъил хкIунвач.

Идалайни гъейри, урус чIалал кхьенвай материалда лезги гафарни урус кIелзавайбурувай, яни чи чIал течизвайбурувай кIелиз жедайвал, кI, тI, пI, чI, цI гьарфарихъ галай I лишан галачиз кхьин лазим тир. Гафарин лезги жуьре анжах скобкайра къалурнайтIа жедай.

Журналдин 1-нумрада авай Г. Гьасановадин «Хцин далу чилив гузвач дидеди» тIвар алаз Билал Адилован шииррикай макъала кхьенва. Макъаладин дережа са акьван винизди хьанвач, вучиз лагьайтIа  автор эдебият чирзавай пешекар алим туш. Идакай чун рахазвач.  Макъаладин тIвар лезгидалди, макъала вич урусдалди, мисалар яз гъизвай шиирар лезгидалди хьун мад гъилера кIелзавайди кхурзавай кар жезва. Макъаладин авторди эвелни-эвел шаирдин шиирар гьи чешмедай къачунватIа къалурун лазим тир. Ам авач. Адет яз, ихьтин макъалайра лезги чIалал мисал яз гъизвай чIалар урусдалдини цIарба-цIар таржума авуна гуда. ИкIни хьанвач.   

ТIвар-ван авай, чаз гзаф кIани художник Дарвин Велибегован материалар пуд нумрадани ава. Абур фикир желбдайбур я. Амма ада къачузвай аямар, девирар тежедай кьван деринра авайбур хьуниз килигна мураддив агакь яни, я туштIа маса себеб авани, и материалри кIелзавайди патал гзаф суалар тазва. Ада, месела, къадим грекрин алфавитдин дешифровка гузвай макъалада къарагъарнавай месэлайрай зун пешекар туштIани, автор вичин вилик эцигзавай мураддив агакь тийизвай хьиз аквазва. ЧIалан алимрихъ галаз ихьтин деринрикай рахайла, абуру гьамиша са жаваб гуда: «Саки вири чIалара гьа сад хьтин ухшар гафар ава, а къадимвилерин иеси къе вуж хьун лазим ятIа четин я». Са гафуналди, субутардай делилар ахьтинбур хьана кIанда хьи, герек, ви фикирдиз акси экъечIзавайбур патал делилар ерли ва я лап тIимил амукьдайвал жен.

Гьелбетда, им ихьтин материалар герек авач лагьай чIал туш, амма  абур кIелзавайбурун вилик эцигдалди  вилик пешекарриз къалурун,  абурун баянни галаз гуз хьайитIа, журналдал артух абур къведа.

Этибар СтIурвидин «Лезгийрин мярекатар ва адетар» хъсан, герек авай  макъала я, амма стIурвияр рахадай чIалалди кхьенва. Гьелбетда, жуван мез вердиш хьанвай хайи хуьруьн нугъат ширин жеда, амма кхьизвай касди эдебиятдин чIалаз гьуьрметна кIанда. Им ада кIелзавайбуруз ийизвай гьуьрметни жеда. Макъалада гьалтзавай «цIарлияр» гаф, зун гъавурда акьурвал, макьамар язавай устIарар я. Кьулан вацIун чапла пата и пешедин устIарриз «кьавалар» лугьуда. Журнал вири лезгияр патал акъудзавайди яз хьайила, вири гъавурда акьадай рекьер хкягъна кIанда. Имни редактордин хиве авай кар я. ТахьайтIа, гьа и тIвар кьур макъалада авай ихьтин жуьмлейриз рехъ гун жезва: «Мехъерилай вилик мукьва-кьили илифарна гьардал са кар тада, хиве кьун тавурбур патахъ ийида». «Кар тада» лугьурдалай «кар хиве твада» дуьз я. «Гьардал са кар тун» гафарикай гьардан хиве са кар туна (ттуна), а кар кьилиз акъуд тавуна тур хьтин мана хкатзава. Жуьмледин кьвед лагьай пайни са акьван пайгарди хьанвач. «Хиве кьун тавурбур патахъ ийида» лагьайла, чун гьелбетда, ихтилат куькай физватIа гъавурда акьазва, амма гьа са вахтунда акI жезва хьи, гуя а ксар гъилериз звар гана патахъарзава. «Патахъ ийида» гафарин чкадал «къерехдиз ийида» хьанайтIа пис жедачир.

Ф. Нагъиеванни Р. Нагъиеван «Мукьва-кьиливилин кьевер»  макъалани фикир желбдайди я. Амма тIварцIе авай «кьевер» гаф гьи манада аваз ганватIа, гъавурда акьаз четин я. Лезги чIала «кьев» гафунихъ авайди са мана я. Са гъуьлуьк квай кьвед ва я са шумуд паб чеб чпиз кьевер жезва.  Мукьва-кьиливилихъ кьевер хьун — им кьиле ацукь тийидай кар жезва.

Гьа и макъалада са бубадилай къвезвай са шумуд несилдин векилвал къалурзавай «хтул», «птул», «штул», «ктул» гафарилай гуьгъуьниз «курцIул» къвезва. Им чIалахъ жедай кар туш, «курцIул» «гурцIул» гафунин са жуьре я. БицIи веледриз чIехибуру зарафатдив «гурцIул» лагьайтIани, несилрин кIарара  и тIвар кьунвай кIарцIин векилдиз икI лугьуз хьун мумкин туш. Ам къалурзавай маса гаф ава: «шигил». Месела, Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьре (михьиз лезги хуьр я) заз ихьтин алхиш ван хьана: «Хтуларни, птуларни, штуларни, ктуларни, шигиларни аквадайбурукай хьурай вун». И гаф маса хуьрерани  чир тахьана авач.

Гьа и макъаладин маса чкадал «Ругул — араб хурухъ галамай аял (эркек  велед)» гафарни гьалтзава. «Араб хур» вуч гаф ятIа хабар кьун мумкин я кIелзавайбуру. Заз чиз, авториз и гаф араб чIалай атайди къалуриз кIанзавай, амма ам скобкайра тваз рикIелай фена. Авторриз такуна фин жедай кар я, амма редактор ихьтин чкадилай алатна фин дуьз жезвач.

Ф. Нагъиевани Р. Нагъиева гъанвай мукьва-кьиливилин гафарал заз зи хайи Миграгърин хуьре имидин сусаз лугьудай «свасде» гафни алава хъийиз кIанзава. Ам иски тахьанай амай гаф я.

Гьа икI, «Алам» журнал вахт-вахтунда акъатун къенин аямда зурба кар я ва редакциядин планар генани кьетIибур тирди аквазва. Полиграфиядиз талукь патарихъай журнал хъсан ерида аваз акъатзава. Им материалрин дережани хкажунихъ эверзавай лишан я. Азербайжан, урус чIаларал гузвай материалар эдебиятдин чIаларин бинедаллаз кхьенвайбур яз хьайила, лезги чIалал гузвай материаларни гьахьтин къайдадал мягькем авунвайди хьун герек я.

Журналдин редакциядин векилрихъ, авторрихъ цIийи, кIелзавайбур гьейранардай ва абур чпин чIалахъардай алакьунар хьун чи виридан мурад я.

Арбен КЪАРДАШ,
зари.