Журналда дидед чIалакай, адан михьивиликай авай кхьинар зани пара хьсан кьабулзава. ГьакIни сад-кьвед гаф зазни лугьуз кIанзава.
Халкьдикай халкь ийизвай шартIарикай сад, дуьз лагьайтIа лап сад лагьайди чIал я, лагьайтlа зун ягъал туш. Гьавиляй кье дегь чIаварилай чи бубайри, дидейри хвена чав агакьарнавай и аманат гьар са инсанди вилин нине хьиз хуьн герек я. ГьакI хуьн ваъ, михьиз хуьн.
Лугьунриз килигайла дуьняда 5000-ав агакьна чIал ава. Кьилди са хзан тир Къавкъаздин халкьарин чIалар санлай къачурла 50-лай гзаф я. Абрукай са чIехи сихилни лезги чIалан группадик акатзавай чIалар я. Гьардаз вичин атир, вичин верцивал авай и чIалар на лугьуда яйлахдай кIватнавай цуькверин са кIунчI я.
За са чIавара кIелнай — пара кардик квай 6-7 виш гаф чир хьайитIа а чIалал инсанривай сад-сад гъавурда тваз жезва. 1800-ав агакьна гаф чир хьайила а чIалал сая рахунар ийиз жезва. 3500-ав агакьна гаф чIалал регьят рахаз кхьин паталди бес кьадардай гьисабиз жеда. Урусрин чIехи зари А.С.Пушкина ва кхьираг Л.Н.Толстоя чпин вири кхьинра 12 агъзураз мукьва гафуникай менфят кьачунва. Ихьтин чIехи кхьирагри виш агъзурдалай гзаф гаф авай и чIалан цудалай садакай менфят кьачузва. ГьакI хьайила сая инсанрин рахунрик квай 3-4 агъзур гафарин хазинадик жуван чIала аваз-аваз патай кьачунвай гафар кутан лап хажалат гудай кIвалах я.
КIелайбурукай, яб акалайбурукай, чIалан алимрин рахунрай, зани кьатlизва хьи, чIал чан алай, дегиш жезвай, вилик физвай затI я. ГьакIни чIалар маса чIаларихъ, иллагь хьи, къунши чIаларихъ галаз авсиятда жезва. Маса гафуналди, чlалар са кьадар сад-садан къене гьахьзава. Химикрин чIалалди лагьайтIа, диффузия жезва. Мисал яз, Азербайжан чIалан пудалай сад араб ва фарс гафар я. ЧIехи зари-журналист М.Меликмамедова “Лезги чIалар” улубда къалурнава хьи, лезги чIалаз Азербайжан чIалай 800-ав агакьна гаф атанва. Лезги чIалай гьа чIалаз 300-ез мукьва гаф фенва. ГьакIни маса чIаларикай чешнеяр гъиз жеда. ЧIаларин михьивилиз чIехи зарар гузвайдини гьа и процесс я. Ихьтин процесар там негьиз тахьайтIани зи фикирдалди, чIал хуьн ва вилик тухун паталди крар датIана тухвана кIанда. Идаз талукь Билал Адилова “Алам” журналда лагьанвай фикирар чи рикIяйни я.
Асулдай и кIвалахдал чIалан алимар, кхьирагар, журналистар алахзаватIани, халкьдин, чIалан, таъсиб чIугазвай гьар са инсанди вичин чIал чирна, чIал михьиз хуьн паталди зегьмет чугуна кIанда. Вучиз лагьайтIа, ДИДЕДИН ЧIАЛ ХАЛКЬДИН КЪЕНИВИЛИН ЛИШАН Я.
Чи чIалай квахьнавай, амма чкадал хкана кIанзавай гафариз талукь са мисал гъин.
Са межлисда чи чIехи алим Я.Яралиева ихьтин са ихтилат авунай:
“Зун кIвалах аваз Усугърин мектебдиз фенвай. Секретарша рушавай директор жузурла ада икI жаваб ганай:
— Са герен вил хуьх, халу, директор исятда хкведа.
Заз гуьзлемишдай чкадал лагьанвай ВИЛ ХУЬХ гаф сад лагьай сефер тир ван кьвезвай. Гьанал зун мад садра гъавурда акъунай хьи, экъвена винел ахкудна кIанзавай михьи лезги гафар гзаф ама”…
Гьа ихтилатдилай гуьгъуьниз михьиз лезги чIалал рахазвай зи хтулди “гуьзлемиша”дин чкадал “вил хуьх” лугьузва. И гаф хтулдин мецел лап верци акъатзава. Гьа икI чна рахунрик са михьи лезги гаф кухтунва.
Бакуда акъатзавай, зани дуствалзавай, “Самур” газетди 20 йисалай гзаф я,чIалан таъсиб чугвазва, чIал вилик тухуз, михьи ийиз алахъзава. “ЧиРагъ” журналдини чIалан михьивал паталди кхьинар ийизва. Къе “Алам” журналдини вичин сад лагьай тилитрилай авална чIалан михьивилиз фагьум гун пара хъсан дамахдин кIвалах я. Санлай кьурла и тема акьван чIехи, важиб са тема я хьи, чIалан алимри, къелемэгьлийри патахъ ял тавуна гзаф квалахар хъвуна кIанзава.
Чи играми кхьирагри, зарийри, чIалан алимри чIалакай зурба гафар рахазва лугьуз зун айиб тавурай. Ибур зи рикIин тlалар я. ЧIал паталди журналда атIай фикирар лугьуз зун идалай къулухъни гьазур я. За жуван фикирар чи халкьдин зари С.Керимовадин чIалаз талукь са шиирдин цараралди тамамариз кIанзава:
Авазрихди яб це чIалан,
Шуршурзавай вацI я КIулан.
Адан патав цуьквер таб я,
Валлагь, вири эквер таб я.
Ша алахъна кIват хъийин чIал,
Гьич тахьайтIа чукIур тийин.
Жуван гъилив жуван рикIе
Чна гапур акIур тийин.
Бегьрам Залов
Худат шегьер