Европадин литературада баснядин бине эцигайди чи эрадилай вилик VI асирда уьмуьрай грекрин зари Эзоп хьанай. Гьавиляй ихьтин эсерар кхьидайбуруз Эзопан рекьяй фейибур лугьун адет хьанва.
Басня жанр лезги литературадани гзаф кардик квай жанрайрикай сад я. Чи эдебиятда Хуьруьг Тагьир, Алкьвадар Абдулкъадир, Мемей Эфендиев, Шиназ Гьезерчи, Жамидин Гьажимурадов хьтин шаирри и жанрда хъсан эсерар арадал гъанва. Басня жанрда виридалай гзаф эсерар кхьей шаиррикай садни, алай йисуз вич дидедиз хьайидалай инихъ 85 йис тамам жезвай, машгьур шаир ва публицист Иззет Шерифов я.
Шерифов Иззет Нуреддинан хва 1927-йисан 23-ноябрдиз КцIар шегьерда дидедиз хьана. Ина юкьван мектеб акьалтIарайдалай кьулухъ ада Бакуда М.Ф.Ахундован тIварунихъ галай институтда урус чIаланни литературадин факультетда кIелунар давамарна. Институт яру дипломдалди куьтягьна, вини дережадин пешекар хьайи И.Шерифова яргъал йисара жуьреба-жуьре къуллугърал кIвалахнай.
Жегьил чIавалай шиирар кхьиз эгечIай Иззет муаллимдиз дуьньядин эдебиятдикай хъсан чирвилер авай. Иллаки урусрин литературадай И.А.Крылован басняр адаз саки вири хуралай чидай.
И.Шарифован сатирадинни юмордин шиирар, басняр ва чпе дерин философиядин мана авай рубаияр автор вич сагъ амаз Бакуда акъатай адан «ТIиб-тIаб» (1966), «Кьудар» (1980), «Аслан даим ксанайтIа» (1993) ктабра, «Бахтунин эквер», «Бахтавар чил» альманахра ва гьакIни маса газет ва журналра чап хьанай.
Агъадихъ чун Иззет муалимдин са шумуд баснядиз вил вегьена, абуруз анализ гуз алахъда. Къейд авун лазим я хьи, зариди уьмуьрдин рекьера инсанрин къилихра дуьшуьш жезвай ламатIвилер, напаквилер, алчахвилер хци къелемдалди русвагьзава, абур негь авуниз эвер гузва, чаз гьахьтин гьаларилай яргъаз хьун меслят къалурзава.
«ТIиб-тIаб» кьил ганвай шиирда авторди чал гьар йикъан уьмуьрда гьалтзавай татугайвал — са идарада кIвалахзавай кьве къавумдин кьуьруькар — къалуруналди, ихьтин кардикай вичин фикир гьихьтинди ятIа, эхирдай чирзава:
Анжах гьа и идарада кIвалах чIуруз яз ама.
«Ваъ, за акIдач!» басняда Иззет муаллимди сикI верчерин фермадин зеведиш хьуникай, адан чукIул акьур нефсини ферма кIаняй акъудуникай, СикIрен чкадал атай Чакъалди хийир къачузвай цIийи тактикадикай икI лугьузва:
Ахмакьвална СикIре хьиз
За кIекерик хкIадач.
Жув амаз кьван фермада
Верчерикай сад тадач!
«Тум галачиз» басняда яргъи тум атIана, фурсарзавай СикIрез муькуь тамун гьайванри кьур кардикай ихтилат физва. Кьуьгъуьрди СикIрен гаф сиве амаз лугьузва:
Серкедилай алудназ хьуй са силих,
Дегиш жедач адан кудай терс къилих…
«Аязни рагъ басняда авторди инсанриз — «Куьне вуч кIвалахар ийизватIа, хъсандаказ ая!» — лугьузва.
ТахьайтIа:
Пакамахъ рагъ экьечIдамаз,
Ада храй гам шуьшедал
Авахьна, яд яз куьчедал жеда гьа!
«Сирке гьикьван туьнт хьайитIа, адан къапуниз зарар я», — лугьудай мисал авайди я. Шаирди и мисалдин бинедаллаз «ЦIайни яд» кьил ганвай шиир арадал гъанва:
Къула кузвай ЦIу гьарайна:
— Шад я зун икI кузва лугьуз.
Зи винеллай къажгъандизни
Гьазур я зун чимивал гуз —
Къайи ядни хьурай чими!
Мадни кIевиз куькIуьнна ЦIай…
Яд ргана алахьайвал
ЦIивин хьана, туьхуьнна цIай.
«Шалам» тIвар алай басняда авторди эгоиствал, фурсухъанвал негьзава, инсанриз сая (простой) хьуниз, чпин абур-эдеб хуьниз эвер гузва:
— Кьуьзуь хьана яц.
ТукIуна ам.
Хамун лидикай
Илигна шалам.
Ада вине кьуна тIиш:
Саки адаз гузвай туш
Садани тIуш.
Куьне фикир це, и ирид цIарцIин къене гьикьван чIехи мана аватIа!..
Лезги халкьдин рикI алай тIуьнрикай садни афарар я. Чна гьар гатфарихъ цIийи хъчарикай чранвай афарар иштягьдалди неда, амма гьич садани Иззет муалимди хьиз ихьтин суал вилик эцигдач:
— Низ чидач кьван? —
Афардин кьве чинни сад я.
Вучиз ятIан,
Гъери тек са чиниз яда.
«Кьуру вацIун хажалатда» авторди вичелай затIни алакь тийидай касди кьама ялар туникай ихтилатзава:
ГьикI ятIани марф къвайла,
Са кьуру вацI цив ацIайла,
ЧIурна ада вичин гуьгьуьл:
— Алахьирвал я гила гьуьл!..
Иззет муалимди вичин эсерра халкьдин кьисайрикай, бубайрин мисалрикай, уьмуьрдин чара-чара дуьшуьшрикай менфят къачуналди, вишелай виниз басняр туькIуьрнава. Абурун темаяр, формаяр, мана-метлебар чара-чара ятIани, арадал къвезвай нетижаяр ихьтинбур я: инсан хьухь, намус-гъейрет хьуьх! Ватандиз вафалу хьухь, инсанрин юкьва жуваз кутугай чка яхъ!
И.Шарифоваз акур гзаф крар, аламатар, затIар чазни аквазва, ван къвезва, амма чалай адалай хьиз абур кьатуз, адавай хьиз абуруз къимет гуз алакьзавач. Вучиз лагьайтIа, абур заридин мефтIеда чразва, цIалцIам жезва, винелай руг-муьрхъ михьи авуна, кIелдайбурун рикI ацIукьдай шикилдиз къвезва. Идаз шаирдин устадвал, алакьун лугьуда!
И.А.Крылован баснийри урусрин литературада кьунвай чкадикай чIехи критик В.Г.Белинскиди икI лагьанай: «Адавай (Крыловалай — В.М.) урусрин милли руьгь авайвал къалуриз алакьна: адан баснийрай, чин михьнавай айнадай хьиз, урусрин акьул-камал, ацукьун-къарагъун, вири кимивилерни кваз, аквада. Адалай хъуьтуьл хъуьруьнралди гьар са кардиз, гьар са вакъиадиз, гьар са затIуниз тIебии, чпиз кутугай къимет гуз алакьнава. И эсерра, гьар йикъан фикирар хьиз, шаирди вичин уьмуьрда къазанмишнавай тежрибани ава».
В.Белинскийдин винидихъ ганвай гафар чавай лезги литературада басня жанрдин чIехи устадрикай сад тир Иззет Шарифоваз талукьарайтIани жеда. Иззет муаллим эдебиятдин гъавурда авай, адан къадир-къимет чидай, адан куьмекдалди вичин фикирар, веревирдар халкьдив агакьариз хьайи ксарикай сад я. Шаирди вичин рубаийрикай сада лугьузва:
Шиирар гелер я чаз и дуньядал
Акур кьван затIарин, фейи рекьерин.
КIвачерин, гъилерин гелер чIур жеда,
Шиирар амукьда къене рикIерин…
Эхь, И.Шарифован эсерар и дуьнядал чи халкь аламай кьван, гьар са лезгидин рикIе квахь тийир гелер хьиз амукьда!
Вакъиф МУЬШКУЬРВИ