Виридаз малум я хьи, алай аямда дуьньядин гзаф чlалар квахьунин хаталувилик ква. Терг хьунин часпардив фад-фад агакьзавайбурни гъвечlи халкьарин чlалар хьун тlебии кар я. Ихьтин татугай гьалар арадал атанвай макъамда хайи чlаларин Международный югъ хьунни дуьшуьшдин кар туш. Малум тирвал, 1999-йисуз ЮНЕСКО-ди хайи чlалар хуьнин макьсаддалди  21-февраль дуьньядин дидед чlалар хуьдай югъ яз тайинарна. Икl, 2000-йисалай гатlумна гьар са миллетди хайи чlалан югъ къейдзава. Чи аямда лезги чlал авай гьални, пешекарри тестикьарзавайвал, тарифлуди туш. Гьавиляйни гзафбур чlалакай чпин фикирар, веревирдер раижиз Интернетдин махсус майданриз экъечlзава. Абурун жергеда пешекарарни ава, пешекарар тушир чlалан таъсиб чlугвазвай ватанпересарни. Веревирдерзавайбурун арада алимрин, пешекаррин зендер, къекъуьнар, теклифар тестикьарзавайбурни ава, инкарзавайбурни.
И макъалада заз хайи чlалакай жуван бязи фикирар раижиз кlанзава.
Кьве жуьреда кхьин дуьз яни?
Чпин мана сад тир хейлин гафар (ихтилат синонимрикай туш) чи чlала кьве жуьреда кхьизвайди ашкара гьакъикъат я. Ихьтин нукьсанри чlалан иервилиз пис таъсирзава. Гьар са гафунихъ кхьизвай вирибур паталди са жуьредин асул кlалуб хьун лазим я.

Интернетдин лезги са сайтда чlалан алим, пуд томдикай ибарат тир «Лезги чlалан словардин» автор Агьмедуллагь Гуьлмегьамедовахъ галаз интервью кьиле фидайла, гьа са гафар кьве жуьреда кхьиниз (месела: маракьлу-марагълу, хзан-хизан, дерлек-дерлекчи, деллек-деллекчи…) талукь яз за гайи суалдиз алимди ихьтин жаваб ганай: «Гьелбетда, ихьтин дуьшуьшар гьикьван тIимил хьайитIа,   (генани — эсиллагь тахьайтIа) гьакьван  хъсан я. Амма гьайиф хьи,  чи кхьинра ахьтин дуьшуьшар садни кьвед авач. Винидихъ къалурнавай гафарикай рахайтIа, 1964-йисалди  хзан кхьин орфографиядин къанун тир, ахпа хизан хьана. Алай вахтунда маракьлу кхьизвай уьлчме марагълу хьун герек я. Дерлек ва деллек вариантрикай деллек вариант Хуьруьг Тагьиран, Алирза Саидован, Азиз Алеман эсерра гьалтзава  (им чи фикирдай дуьзни я), -дерлек лагьайтIа, пуд томдикай ибарат «Лезги чIалан словарда» къалурнавайвал, алай вахтунда лезги чIалай акъатзава. Ихтилат физвай месэладин гуьгъ хьиз лугьун герек я: кхьинра чIалан тарихдикай къерех тир вариантар хьун дуьз туш.
1964-йисалай инихъ “хизан” вариант къанун хьанватlани, къенин юкъузни къелемэгьлийри гьам ктабра, гьамни газет ва журналра “хзан” хьиз кхьенвай дуьшуьшар авачиз туш. Чlал сад яз хьайила, кхьинин къайдаяр гьар жуьре хьун дуьз яни бес? Им акl лагьай чlал жезва хьи, алимри асаслу яз тестикьнавай дуьз кхьинин къайдайрал, чlалан къанунрал амал тавуна, гьарда вичиз кlандайвал кхьизва. Аквадай гьаларай, бязи къелемэгьлийри, куьгьне орфографиядин къайдайрилай элячl тийиз, гьа вердиш хьанвай рехъди физ, орфографиядин цlийи къанунриз кьасухдай хьиз фикир тагунни мумкин я. И жигьетдай яз чаз якъин тир делилар чи аямда газетрани журналра чап жезвай эсеррай, макъалайрайни ашкара жезва. Гьа икl, шумудни са вариантар, жуьреяр хьунухь себеб яз, чlал чириз кlанзавай ва адакай менфят къачуз гатlумнавай жегьил несилар бязи вахтара саки «кlевера» гьатзава лагьайтlани жеда.
Хквен чун мадни винидихъ къейднавай деллек гафунал. Гьакъикъатдани, сифте яз чапдай акъатай М.Гьажиеван урус чlаланни лезги чlалан гафарганда «парикмахер» ва «цирюльник» гафариз деллек таржума къалурнава. Амма кьвед лагьай сеферда яз (алаваярни кухтуна) чапдай ахкъуднавай, винидихъ тlвар кьунвай гафарганда парикмахер-деллекчи, цирюльник-деллек къалурнава. Къелемэгьлийри чпин эсерра кьуд вариантдикай менфят къачузва: деллек, деллекчи, дерлек, дерлекчи. Инал суалар арадиз къвезва: бес вирибуру орфографияда тестикь хьанвай хьиз кхьин тавунин себеб вуч я? Вучиз “деллек” гафунихъ кьвед лагьай сеферда чап хъувунвай гафарганда «-чи» галкlур хъувунва? Амма “цирюльник” гафунин таржума гьа эвеланда (оригиналда) авайвал — “деллек” яз ама.
Алай вахтунда мектебра менфят къачузвай, Ж.Н.Жамалова туькlуьрна 2002-йисуз чапдай акъатнавай 8-синифдин лезги литературадин ктабда “тахалус” ва “истисимчи” гафар гьалтзава. Сифте гаф гьам гафарганда, гьамни газетра чал кьвед «л» аваз (тахаллус) гьалтзава. “Истисим”, “истисимчи” гафар зал лезги зарийрин эсерра гьеле-меле гьалтнавач ва гафарганрани и вариантар къалурнавач.
За лугьузвач хьи, флан кас гьахъ я, флан масад нагьахъ. Чlалан месэлаяр, дуьз ва чlуру патар сейли алимриз чпиз хъсан чида. Гьар гьикl ятlани, зун са карди тажуб ийизва: вучиз къенин юкъуз алимар, пешекарар (абур чахъ авачиз туш) рейсад къарардал къвезвач? Аквазвайвал, гьарда вичин жигьетдихъни зендинихъ ялуникди чlалан бязи месэлаярни ленг хьанва.
Зи зенд, ихтилат анжах винидихъ мисалар гъанвай сад-зур гафарикай туш. Дугъриданни, кьве жуьреда кхьизвай гьа са гафарин сан чи чlала лап гзаф я. Са бязибур инал къейд авунни герек я: санбар-самбар, марагълу-маракьлу, хзан-хизан, къаратикен-къараткен, тамарзу-тамарзлу, бунбукьул-бумбукьул,  чlангьакьа-чlагьнакьа, кечирмиш-куьчуьрмиш, истисимчи-истисмарчи, тахаллус-тахалус, келеф-кенеф, муаллим-малим, нугъат-нугъват, хпер-хипер, сайтда-сайтуна, сайтра-сайтара, раиж-райиж, дуьнья-дуьня…
Зи фикирдалди, чlалан алимри, пешекарри, мектебра гзаф йисара тарсар ганвай, гузвай кьетlен тежрибади лигимарнавай муаллимри саналди, рейсадвилелди гьялунихъ «шехьзавай»  месэлаяр чи чlала садни кьвед авач. Дикъетдивди фагьум гайитlа, вичикай ихтилат физвай месэла «куьлуь-шуьлуьди» я лугьузни жедач эхир. Гьа са вахтунда, чlал хуьнин, вилик тухунин карда таъсиб чlугвазвай жегьилризни чlалакай веревирдер ийидай имканар гун фикирда кьун важиб кар я. Яшлу алимрин, пешекаррин «чlалан женг» чlугвадай девирар саки алатзава. Яшлу пешекаррин тежрибайрикай менфят къачун патал жегьил давамчиярни вахтунда уяхарун, желбун, абуруз шегьре ахъаюн герек я.
Тlебии кардиз акси экъечlиз хьун мумкин туш
Чlалакай ихтилат кватай чкайрал хейлинбуру (гзафни-гзаф Азербайжан патан лезгийри) «ахтармиш», «башламиш», «ишлемиш», «инанмиш», «аннамиш» ва мадни туьрк чlалай атанвай  хейлин гафар чи чlалай акъудун герек я лугьузва. Чlалакай менфят къачузвай ксариз ахьтин теклифни ийизва. Амма чlал паталди им хийирлу амал жезвани? За кьатlузвайвал, ваъ. Муькуь патахъай, инсанри чпин арада жезвай рахунра вердиш хьуналди датlана ишлемишзавай гафар чlалай акъудиз хьун мумкин яни? Гьатта кхьизвайбурун са бязи къатар кьасухдай яз хейлин маса чlаларай атанвай гафарикай къерех хьайитlани, рахунрин стилистикадик дегишвилер кутун гзаф четин, лап лагьайтlа жеда хьи, эсиллагь кьилиз акъудиз тежер кар я.
Садбуру, мисал яз, «ахтармиш» гаф «жагъурун» гафуналди эвезун теклифзава. Им гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай вариант тирди субутун паталди, синтаксисдин уьлчмейралди мисалар гъун бес жеда. “Муаллимди диктант ахтармишзава — муаллимди диктант жагъурзава. Инсан ахтармишун — инсан жагъурун”. Гафар эвезун себеб яз предложенида, ибарада манадин жигьетдай хьанвай тафаватлувилер гъвечlибур туш. Гаф эвезунин нетижада вуч арадал атанватlа кьатlунни четин туш: къалурнавай гьар са предложенидихъ вичин кьилди мана жезва.
Чун чи чlал кесибариз ваъ, генани квахьзавай куьгьне ва кьилдин нугъатра ишлемишзавай хейлин гафар кхьизвай вирибуруз умуми тир эдебиятдин чlалак кухтуна, ам девлетлу ийиз алахъна кlанда. Икl авуртlа, ам чlал паталди вилик вегьенвай пара хийирлу кам жеда. Эхь, чи чlалан мезрейриз акъатнавай са тlимил эчlелрихъ галаз женг чlугуртlани, чlал кlусни кесиб жедач. Амма а эчlелрин кьадар лап тlимил я. Чеб чи арада амачир чи сад-зур зарийри са мус ятlани лап кьитдиз менфят къачунвай, чпихъ асул лезги чlалан вариантар авай, туьрк чlалай атанвай са тlимил гафарикай къерех хьун мумкин кар я.  Амма рахунрани кхьинра гегьеншдиз менфят къачузвай маса чlалан гафар чна лезгибур хьиз кьабулзава ва и тlебиивилиз акси экъечlиз хьун мумкин кар туш.
Интернетда чlалакай зендер
Чи девирда гзаф важиблу ва инсаниятдин гегьенш къатари менфят къачузвай алакъадин такьат Интернет я. Кьилдин сайтра, вири махлукьриз талукь социал сетрин махсус дестейрин форумра лезги чlалахъни эдебиятдихъ галаз авсиятда кьиле физвай веревирдерни югъ-къандавай къизгъин жезва. Гъурбатра уьмуьрзавай парабуруз Интернетдин авсиятрай хайи чlалал кlелиз-кхьиз чир жезва лугьунни таб ихтилат жедач.  
Хвеши жедай ва дамахлу крарихъ галаз санал даяз манадин, хийир авачир ихтилатар, веревирдерни жезва. Лугьуз жеда хьи, гьар гьикl ятlани, рикlивайни хайи чlал хъсандиз чириз кlанзавайбур, адан къайгъударар, таъсибдарар жегьил несилрик тlимил-шимил квачизни туш. И гьакъикъат Интернетдин алемда жезвай къейдерини делилри  успатзава. Амма чlал паталди виридалайни чIана кар ам я хьи, чпивай бегьемдиз лезги чlалалди кхьиз тежезвай, дуьз кхьинин къайдайрикай, грамматикадикай малуматар авачир, алимрини чlалан пешекарри вуч лугьузватlа течизвай, гафарганар гьисаба авачир ксари Интернетда манасуз веревирдер ийизва, масабуруз чпин «тарсар» гуз алахъзава… Чlала «цlийивилер» тунихъ ялзавай кас эвелни-эвел вич чlалан жигьетдай савад авайди хьун герек тирди хейлинбуру кьатlузвачир хьтинди я. Чlалакай чlуру ва хийирсуз малуматар махлукьдиз раижун — им чlалан гележег патал хаталу кар тушни бес? Интернетда лезгийри кхьизвай бязи къейдер акурла, хийир авачир, кьилиз акъудиз тежер, чlангьакьа крарал алахъун адетдиз элкъвенвай кар хьиз жеда.
Са мисалдал акъвазин. И мукьвара лезги сайтда иштиракзавай са форумчиди (вичин къейдерай малум хьайивал, ам лезги чlал чируниз талукьарзавай са гьихьтин ятlани Интернет-проектдик кьил кутазвайди я) вичи лезги ктабар, газетар, журналар ерли кlелзавач лугьуз кхьизва. И касди кlел тавунин себебни, вичи хиве къурвал, кхьинрик маса чlаларай атанвай гафар пара  хьун я. Кlелдай чlавуз вичиз регъуь жезвалда. Фагьумайла, форумчиди вичи лезгидалди кхьей са куьруь къейдина гьатнавай гафарин са пай маса чlаларай атанвайбур тир. Ихьтин веревирдерикай хкатзавай нетижа сад я: аквазвайвал, хайи чlала гьатнавай маса чlалан гафарикай къерех хьунин терефдаррин чlехи паяр гьакъикъатдикай, чlалан сергьятра жезвай тlебиивилерикай эсиллагь хабар авачир, са нин ятlани фикирдин таъсирдик акатнавайбур я. Гьакъикъатдиз гьич фикир тагана, инкар ийиз тежер керчек делилриз вил мичlна,  таъсирдик акатуналди, са нин ятlани фикир-жигьет таблигъ авунни чlал паталди хийирсуз амал я. Иллаки чlалан месэлайриз талукь делилар. «Чlалав акатайвал эгечlна кlандач» бадгьавая лагьанвайди туш, лезгийрин машгьур зари Р.Гьажиди.
Суффиксрин куьмекдалди арадиз атанвай гафарикай…
Гила — мад са мягьтел жедай кардикай. Чи чlала, малум тирвал,  -чи,  -лу, -суз, суффиксрин куьмекдалди арадиз атанвай гафар вишералди ава: зуьрнечи, кlелчи, фалчи, къелечи, женгчи; лайихлу, важиблу, метлеблу, маналу, камаллу; манасуз, бегьемсуз, метлебсуз, лайихсуз, кефсуз, хабарсуз.
Садбуру лугьузва хьи, винидихъ къейднавай жуьредин (-чи, -лу, -суз акал хьанвай) гафар рахунрани кхьинра ишлемишун дуьз туш. Им аламатдин кар тушни бес! Гзаф «тажублу» веревирдерзавайбуруз гьакъикъатдикай бажагьат хабар ава.
Цlудралди йисар лезги чlалан кьилел кlвалахиз, лексикографиядин залан кlвалахар мукьуфдивди, камаллувилелди, жавабдарвилелди тамамарай халкьдиз сейли, нуфузлу алимрин зегьметар кваз такьун, абурук рехнеяр кутаз алахъун эсиллагь дуьз кар туш.
Гьар садан буржи
Хайи чlалал рахазвай гьар са кас а чlалан сагьиб я. Гьавиляй адаз рикlин сидкьидай сагьибвал авун  гьар лезгидин буржи я.  Мектебра кlелзавай аялри талукь тегьерда хайи чlаланни эдебиятдин тарсариз фикир гузвач. И гьалар арадал атунин жигьетдай эвелни-эвел диде-бубаяр, чlехи несилар тахсиркарар жезва. Гзафбуру рахунрик гьикьван урус гафар кутуртlани, гьакьван ам са «зурба» кардай кьавза. «Хайи чlалакай ягьанатдай кас иеси кьадай кицlиз ухшар я» лугьузва мисалда. И мисал жуван чlал гьисаба такьазвай гьар са мацlахайдиз талукь я.
Эдебиятда чпин гьунарралди халкьдин тlвар вини дережадиз хкажнавай чlехи, машгьур зарийрикай, классикрикай лап чарасуз тир малуматар кьванни чир тахьуни чи хайи чlални эдебият гележегда бедбахтвилик кутуниз камар вегьенва лагьай чlал тушни бес?! Чlал хуьн ва вилик тухун паталди чlалан алимар, ахъай тахьанвай сирер винел акъуддайбур, чарасуз герек тир учебникар гьазурдай пешекарар хьун герек я. Ихьтин месэлаяр, гежел вегьин тавуна, вини гьавада гьялна кlанзавайди я. Ихтилатар, кхьинар булдалди жезватlани, месэлаяр гугъвена амукьзава. Гьатта алай вахтундани муаллимризни ученикриз герек тир вири ктабар жагъизмач. Сагъ са кlелунин йисуз ктаб гвачиз мектебдиз къвезвай аялдиз чlал гьикl чир хьурай?!
Хайи чlаларин учебникар бес тахьунин себебрикай рахадайла, Тахо-Годидин тlварунихъ галай Дагъустандин илимдинни ахтармишунрин Педагогикадин институтдин директор Гьамидуллагь Исмаилович Мегьамедова вичин интервьюда ингье вуч къейднаватlа: «Учебникрикай дарвал аваз хьунин себеб анжах пулдин такьатар бес тахьунихъ галаз алакъалу туш. Сад лагьайди, учебник гьазурун — им муракаб ва четин кlвалах я».
Исятда ихьтин дарвилера аватlа, къвез-къвез мадни четинвилера гьатун мумкин я. Четинвилера гьатунин эвелимжи себебрикай садни пешекарар къвердавай тlимил хьун, хайи чlалаз халкьдин гегьенш къатари талукь саягъда фикир тагун, ам гьисаба кьан тавун я. Машгьур зари Седакъет Керимовади лагьайвал, чlал хуьн патал женгчияр герек я.

Куругъли КЪАЛАДЖУХВИ