Фадлай зи рикIе авай ниятрикай сад кьилиз акъатна: зун Къебеле райондин Ниж (удин чIалал — Ныж) хуьруьз фена. Ниж Азербайжанда удинри къенин юкъуз компактдаказ уьмуьр тухузмай тек са хьуьр я. Тарихдин илимрин доктор Рауф Гьуьсейнова абурун кьадар 4465 кас яз къалурзава (килиг: журн. «Наследие», №3, … -йис. 23-чин). Хуьруьнвияр 100 кв. км. чилерин сагьибар я ва абур машгъул жезвай кеспияр багъманчивал (гзафни-гзаф шуьмягърин багълар кутунва абуру), малдарвал (удинри вакIарни хуьзва) ва саларбанвал я. Хуьре 3 килиса (абурукай тек сад кардик ква) ва 5 мектеб ава (2 азербайжан, 3 урус мектеб). Мектебра 4-класрал кьван удин чIалал тарсарни физва. Удинар Нах-Дагъустан чIаларин группадин лезги чIалан подгруппадик (адаз Шагьдагъдин подгруппани лугьузва) акатзавай халкьарикай сад я. Абуру, IV-VIII виш йисара чи динни хьайи, Алпан христиан диндиз къуллугъзава. Удинрин къенин юкъуз рахазвай чIала 10 — 15 % чун гъавурда акьадай гафар ама. Физиономиядин ухшарвилериз, ацIукьун-къарагъуниз, адетриз фикир гайила, чун са таран хилер тирди кьатIун са акьванни четин туш.
Зун нижви хванахва Аркадий Манжаридиз мугьман хьана ва заз лап чи дагъдин хуьрера хьиз, кIвалин дишегьлийри чина хъвер аваз, вилик атана «лап шад бакалы» (хвашгелди) — лагьана.
Уди стхайрин гьаятрал адет яз «Тенерхана» жеда.
И кьуд пад сеткада авай кьил кIевнавай чкадин кьилин атрибут тIанур я (удин чIалал — тенер).
ТIанурди чпин майишатда кьилин чка кьуниз удинри, дегь девиррилай чпихъ амай адетдиз хьиз, цIуз икрамунин лишан хьиз баян гузва. Зи рикIел чи дагъдин хуьрера амай, гъуьлуьз физвай руша бубадин кIвалин пичиниз темен гунин адет хтана. Нижви кайванийри, чпи ийизвай хуьрекар, шиш ягъун, фу чрун ва маса кухнадин кIвалахар тIанурда кьиле тухуда. Вични и кIвалахар кайванийри коллективдин къайдада ийида. Удинвийри чразвай фу чи тIили фаз ухшар я. Анжах абурун фу кьудпипIенди жеда ва абуру цIакулрин чкадал, тупIаралди фан чин пад гатада.
Удинрин тIили фар кьуд пипIенбур хьунин себеб, чи фикирдалди, христиан диндин таъсирдалди хьун мумкин я. Христианрин кьилин атрибут тир хашунин шикил фан винел акъудун паталди абуру фар кьуд пипIенди ийизвай. Дегь чIавара абурун фан юкьва хашунин шикил жедай. Чи фу лагьайтIа, Рагъ гъуцраз ухшар яз элкъвейди жеда ва чна фу «берекат квахь тавурай» лугьуз, цIакулрин кIунчIунив гатада. Яни, кьезилвилин, цаварин пачагьлугъдиз руьгьдин лув гунин лишан хьиз.
Удинри чуьлда жедай ва гьаятрал алай емишрикай (чалай тафаватлу яз) пара мадарвилелди менфят къачуда. Адет яз, нижвийрин гьаятрал самогон хкуддай аппаратар жеда ва а аппаратрин цурцун къажгъанрин кIаник йифиз-юкъуз цIай жеда. Удинрихъ самогон ва чехир хкудунин ва абур хъунин чпиз махсус адетар ава.
Ниж хуьре мугьманриз къуллугъзавай дишегьлияр, суфрадал недай-хъвадай затIар гъайидалай кьулухъ, чебни суфрадихъ ацукьна, итимрихъ галаз санал чехирар хъваз эгечIда.
Нижвийрин кIвалерин вилик багълар хьун адет я. Багъларин чIехи пай шуьмягърин тарарикай ибарат ятIани, ана хъархъун, чуьхверин, кицикрин, шабалутIрин (каштан) ва маса тарарни жеда. Нижвийри чIехи мал-къара (вакIар, калер, гамишар) кIвалерилай яргъал хуьн себеб яз, абурун гьаятрикай фитедин ни къведач.
Удин стхайрин кIвалерни чибур хьиз кьве гьавадинбур я. КIаник квай кIвалера (сад лагьай мертебада) продуктар, самогон, чехир авай челлегар жеда, кьилел алай кIвалера (кьвед лагьай мертебада) чеб ксуда. Абуру кIвалер, чибурулай тафаватлу яз, чин кьибледик кваз ваъ, компасдив, яни, кIвалерин далу кьибле патаваз, чин кефер патаваз эцигда. Ксудайлани абуру месер кьил рагъакIидай патаваз вегьида.
Нижда алай вахтунда 3 килиса ава. Абурукай сад кардик ква, амай кьвед кардик квачирбур я. Албан — удин килиса эрменийрин каталикосдиз муьтIуьгъ авурдалай кьулухъ ва удинрин килисадин кьилевайбур эрменийри тайинарзавай вахтунилай эгечIна, эрменийри абурун кхьинар терг авуна, чпин кхьинар кардик кутуна. Гьа чIаварилай удинрин килисайра авай кхьинарни амалдар эрменийри чпин гьарфаралди кхьенвай кхьинралди эвезнай.
Алай вахтунда кардик кумачир 2 цIуру килисадин ракIарар агална, абуруз дапIарар янаватIани, хуьруьнвийри абуруз пак тир пIирериз хьиз килигзава. Удинри гьа килисайрин ракIаррикай парчайрин цIирхер куьрсарзава ва абурун къерехьра шемер куькIуьрзава.
Нижда кардик квай ва жемятди ибадатзавай килиса Чотари килиса я. И килиса Норвегиядин ва Франциядин посолствойрин куьмекралди ремонт авуна, цIийи инвентар къачуна, нижвийрин ихтиярдиз ганва. Килисадин къене патан архитектура саки заз Къумда ва Лекитда акур ибадатханайрин (храмрин) архитектурадин тикрар я.
Чотари килисадин гьаятда «крещения» ийидай бассейн ава.
Крещенидин мана-метлебдикай жузунар авурла, заз «гидвалзавай» Виталика (Аркадий Манжаридин хва) вичиз чидай версия лагьана. Христианвал кьабулзавай инсанди Иисус Христос фейи рекъин имитация авун са шартI я. Библияда авай риваятри шагьидвалзавайвал, «хашуниз акъудай» Иса Месигьан мейит инсанри тухвана са магъарада тазва ва а магъарадиз гьахьзавай туькIвен са чIехи къванцелди кIевзава. Са шумуд йикъалай аниз хъфей инсанриз магъара ичIи яз аквазва. Яни, чан аламачир Иса цаварал хутханва. Крещениядин процессдани аял кьилелай илисна цин кIаник акьван тазва хьи, адан и дуьньядихъ галаз авай алакъа атIузва (Иса хьиз «рекьизва») ва ахпа цин винел акъудна креститзава, яни адал саки цIийи кьилелай чан хкизва. Маракьлу са карни ям я хьи, нижвийри Иса пайгъамбар цаварал хъфиниз «гьокъма» — фокус, зарафат лугьузва. И гафуни азербайжан чIала авай «гьокъкъа» гафунин мана гузва. Гила зун чи чIала авай «гьакIкIа» гаф гьинай атанатIа гъавурда акьазва. Удинри акьулдалди кьабулиз жезвачир, «кьейидал чан хтана, цIаварал хъфена, чилел хтуниз» гьокъкъа лугьузватIа, чнани баян авачир ва жаваб гуз четин тир са кар акурла, вучиз авуна? — лагьана, жузурла, «гьакIкIа» лугьуда. Заз чиз, параллелар ава…
Алпан-удин христиан жемиятдин чIехиди тир Роберт Мобилидал зун килисадин гьаятда дуьшуьш хьана. Чун тухдалди рахун тавунмаз, Роберт стха Бакудай атай туристриз гидвализ мажбур хьана. Килисадин гьаятда са шумуд чинардин тар ава (чи хуьрерани и тар пак тар яз гьисабда). За Робертавай ихтияр къачуна, чинардин магнитдин таъсирдикай ва гужуникай малуматар гана, атай туристривай тар цIарцIе кьун тIалабна. «ЧIалахъ хьун вични чIехи къуват я», лугьуда бубайри.
Нижвийрин дегь чIаварин сурарай заз Алпан чIаварин кхьинар жагъанач. Анавай сурарихъ кьилин къванер галач ва гьар са сурун винел, сандухдиз ухшар, нехишар атIанвай къванер ала. Са тIимил пайунал Алпан хашар ва диндин сегьнеяр къалурнавай шикилар ала. Мадни чи адетрихъ галаз параллелар гъайитIа, абуруни, чна хиз, рагьметдиз фейиди са югъни зур кучук тавуна тада, чна хьиз мейит авай кIвале экв туьхуьрдач ва ана, гьич тахьайтIа, са кас мейитдин патав акъвазда. Кьейидан хурудал, адан вил амукь тавурай лугьуз (тахьайтIа, кIвалин берекат катда лугьуда), фу тада.
Глобалозацияди вирина хиз, Ниждани вичин чIулав крар авунва. Акьван чIехи хуьре амайди тек кьве варар я. Гьа варарин винелни, къаварал алай хьиз, сахсияр (хъенчIебар) ала. Абурунни, чина хьиз, хуьруьн патав зиккурат гала (цегьрен кIунтI, яран пелерни лугьуда). Абурун жегьилрини, чибуру хьиз, «Лезгинкадал» кьуьлерда.
Гила заз Ниждай жагъай сур чIаварин тарихдин суракьар гузвай кьве шикилдин баянар гуз канзава.
1. Квез аквазвай орнамент Ниждин кардик кумачир цIуру килисадин цлал ала. Леф — Мегь пата. Лишанда агакь тийизвайди са юкьван тIуб кьван яргъи тIвал я. А тIвал лишандин тIвекве турла адакай Ракъинин вахт къалурдайди жезва (сят). ТIвалун хъен аватай цIарцIиз килигна, нижвияр дуьадиз акъваззавай.
2. И сурун къванцел атIанвай шикилда Пак Елисей (Илиш) Ниждиз атун къалурнава. Фигурадин (Илишан) кьилел алай ракъини Иса хкягънавайбуракай хьун къалурзава. ЭрчIи гъилевай аса ам миссионер хьунин лишан я. Муькуь гъилевайди трубади (музыкадин инструмент) цIийи диндикай хабар — «Шад хабар» гузва. Заз малум тушир са элементни ава: ам юкьвалай куьрснавай, вичел цIарар алайди я. (Адан гъавурда акьун паталди куь куьмек кIанда).
Заз акурбур, за кхьизвайбур догмаяр туш. Абуруз са версиядиз хьиз килигун лазим я. Садни ахьтин фактар ава хьи, абур субутун герек къвезвач. Мисал яз: нижвийри вечрез ко-ко лугьуда (кIекре ем жагъурдайла верчериз гьикI эвердатIа рикIел хкваш). Ихьтин чIалан къадимвал субутуниз игьтияж авач.
За Чотари килисадин кьуд патай шикилар ядайла са лиф, килисадин кьилин хашунин винел ацукьна… Имни са лишан ятIа? Вучиз ятIани Уди — Алпан хашунални луварар ала, малайикрикни луварар ква… Чазни лекьер лугьудай…
Абир ТАГЬИРОВ
Ниж. Къебеле. Баку.
abir.tagirov@mail.ru