И картада аквазвай «Маскутрин шарвал» къенин йикъан Муьшкуьрдин чилерал аватун шак авачир факт я. Надир Меммедова вичин «Азербайжанда йер адлары (орамия)» ( Баку 1993. 155ч.) ктабда Маскут топонимдикай икI кхьизва… «Муьшкуьр дуьзуь (Къуба ва Хачмас инзибати районда) и географиядин тIвар чи эрадин эвелра Къавкъаз Албаниядин кефер – рагъакIидай пата уьмуьрзавай МАСКУТ миллетдин тIварцин чIур хьанвай форма я. Дуьнедин тарихдин гъилин кхьинра и орогрофик обектдин тIвар маскут хьиз эхиримжи сефер ХVI асирда уьмуьрнавай ингилисрин саягь, тажир ва дипломат Антони Женкинсонан Муьшкуьрда саягьатдин рекъин кхьинра ава. Адалай гуьгъуьниз, ХVII асирдин юкьвара и чилерал хьайи Голландиядин моряк Йан Стрейсса МУШКУЬР ороним МУСКАР хьиз кхьенва. АкI акъатзава хьи, са виш йисан къене «мускат» гаф «муьскуьр» ва «муьшкуьр» формадиз элкъвенва. Садни МАСКУТ етноним вичин сифте формада къенин йикъан Хачмас ва Къуба инзибати районрин арада авай “МАСКАТАР дуьзу” хьиз гилани амазма. Ороним маскут (Маскат) ва лезги чIалан АР ипридикай ибарат тир Маскут тул мана къалурзава». МаскутI къенин йикьан Муьшкуьр тирди са шакни авачир факт я. Гила чавай, са версия хьиз МАСКУТIНИ виликан МАСАГЕТРИН ватан тирдини ва масагетрин чилерикай мус маскутI хьанайтIани, жагъуруниз алахъайтIа, пис жедачир!

Интернетда физвай са темади зи рикIик къалабулух ктунвай…
Акъажун чи стха халкь тир удирин тарихдикай тир. Квезни чидайвал, уди стхайрин «Албан-Уди христиан диндин ижма» АР — дин минюстда къейдиятдай акъатнава. Им акI лагьай чIал тир хьи, 1836 лагьай йисан императар II Николайан 11 июндин указ къуватда амач ва албан килиса, Григорян каталикосатдин викинкай хкатна, автокафел (аслу тучир) хъжезва. Икьван чIавалди АР-да авай Къавкъаз Албаниядин тарихдин ирс чпинди я лугьузвай эрменийрик квал акатна абру удияр — чпин диндин стхаяр тирди ва христиан амукьун чпин (эрменийрин) къуллугъ хьун баянзавай… Инал чи бубайрин са мисал лап чкадал аватзава: «ЦIегь тIуьрдан кьилел цIай ала». Чибуру, удияр чахъ галаз ивидин(генрин), чIалан, са тарихдин стхаяр я лагьайла абру гъайи аргументни маракьдинди хьана. На лугьумир, арабри Къавкъаз Албаниядал басрух авурла, чна (лезгийри) христиан удияр майдандал тек туна, ислам кьабулнавайкьван.
Хъсан хьана хьи, Шери Пашаевади и коментариядиз чкадал, тарихдин делилривди атIай жаваб гана. Ада христиан лезгияр арабрик галаз женгиниз акъатайла, эрменияр халифатдин кьушунриз мет ягъана баж – харж гуз рази хьайиди ва халифатдин кьушундиз лезгийрик галаз женгериз кьве кIеретI эрмени ракъурайди абрун виле хусна. Шеридин и кIур гуниз эх тахьай эрмениди юкьвал цIийи «факт» вегьена. Дисскуссия тухузвайди гъавурда акьазвай хьи, удияр са капашда авай халкь я, абрук галаз разивал хьун са акьванни залан жеч! Садлагьана, лезгийриз чпин тарихдикай, ирсиникай хабар хьайитIа, вучда?! И кар фагьумай эрмениди юкьвал цIийин провокациядин жузун эцигна: -«Завай хьийтIа, лезгийри чпин тарихда гьич христианвал кьабулнавач, вучиз лагьайтIа, абру компакт уьмуьрзавай чилерал гьич сад хьийтIани, христиан килиса алач!» Им провакация тиртIани и лугьуни зал херна ва и кардин гуьгъуьна гьатун жуван вилик къаст эцигна.

КIЕКIЕЦ ГЪИЛЕВАЗ ШЕЙПУР ЯГЪАЗВАЙДИ

И артефакт заз Кьвепеледин уди стхайрин ватан тир Ниж хуьруьн сурарай жагъайди я. Шикилда авай кас Апостол Гиригори я (Чи гъилин кхьинра адаз ГИРГУР лугьуда). Заз а касди рехъ къалурна…
1. КIекIец къуна Къавкъаз Алупаниядин чилерал экъуьгъ.
2. Акурбурукай, жагъайбурукай шейпурдай ха­бар це!
Зи «кIекIец» сифте Интернет хьана. Бубайриз са лугьун ава: «Экъвей кIваче къван акьада». За кьатIайбур:
1. Къавкъаз Алупаниядин часпаррин къене, къенин йикъаралди чи чIалан топонимар ама.
2. Персиядин, Армениядин, Картлидин часпаррани чи тарихдин артефактар ва алпан чIаварин храмар, килисаяр ама.
РикI тIардай кар ам я хьи, лезгияр Ислам кьабулиз мажбур хьийдилай къулухъ чи храмар, килисаяр иеси амачиз амукьна. И чкайриз гуьгъуьнай атай мусурманари, а дараматрин винелпад чIкIурна мискIин хъавунай, яни, килигдайбур авачиз харапIайриз элкъвенвай. Килиса авай чкадиз христианар атанватIа,(эрменияр ва гуьржуяр) гаф авачиз, а килисайра чеб гьахна чпинди авунвай.
Чирвилер пара хьунвай вилик акъватзавай жузунрин санни пара жезвай.
Вучиз христи чIаварин килисаяр Къумда, Лекитда, Шакуда, Нижда. Кишда, Келбежерда, Лачинда, Ханлара, Пакуда, ва масанра ама?.. КцIара, Хачмасда, Худата, КIеледа, Ахцегьа, Хивда вучиз амач?
Яраб амачжал? Амайди тиртIа, вучиз чи чилерикай кхьенвай алимрин эсерра чал са цIарни гьалтзавач?
Чара авач, ктабрал чIалах туштIа, им кIекIец, им шейпур, имани шаламар.
ЕВАНГЕЛИЯ – ШАД ХАБАР. Эвел за шейпур ягъана Муьшкуьрда, КIеледа, КцIара, Куьреда уьмуьрзавай жуван ярар — дустариз зи рикIин къастуникай хабар гана, куьмекар кан хьана. «Дерт паяйла кьезил жеда» — лугьуда бубайри. Дуьз я кьван. Сифте Камран стхади епинин кьил вугана. Ада: — Абир малим вуна килиса ваъ, сур платандин (чинардин) тарар алай чкайрик экъуьгъ – лагьана. И методди са вад йикъалай вичин бегьер гана. Элхан ТIигьирвиди са ихьтин малумат гана:
«Заз ЦIуру Хачмас хуьре жуван цех авайди тир. Зун аниз фирла са кар яз чIехи чинар тар лишан (ариентир) кьуна фидайди тир! Гила а тар амач лугьуз зи рехъ фад – фад алатзава». Эврика лугьуз фад ятIани, им рикIивайни са гел тир… Вич на лугьумир, ЦIуру Хачмасни авайтиркьан?! Чинар тар ва ХАЧ, заз Нижда уди стхайри лагьайвал. Чинардин таракай са кар яз килисадиз хашар расзвайди тир. Гуьгъуьнай заз чинардин тарарин мадни христи динда тунвай лишанрикай сад чир хьана. На лугьумир, чна пIирин тар лугьуз ибадатзавай и пак тарарикай килисайра жедай иконаяр, мебел, дакIар ва ракIарар рассавайкьан!!! Вири дуьнедиз шира тир Леонардо Да Винчидин Моно Лизадин (Жаконда) портретни платандин кьуд пIипIен кьулунал (раз. З1х21 дуьйма) чугнавайди якьан.
Хвешизвай фагьумдал гагь — гагь логикади, къийи ядни алахьзавай. Жедай кар туш!!! Икьван лезгиди уьмуьрзавай Хачмаса килисадин гелер садазни вучиз акунач?
Са яр алай юкъуз заз Вакъиф Муьшкуьрвиди зенгна. ЕВАНГЕЛИЯ! (гафунин мана — шад хабар я) Дуст кас Хачмасиз атайла — заз зенга… За вун ЦIуру Хачмас хуьруьн пак килисадал тухуда!

ХАШ АЛАМАЧИР ПАК КИЛИСА

Пакудай Хачмасакьан рекье зани Камран стхади веревирдерна… ЦIуру – гаф чаз чидай, нугъатдин гаф ятIани, чи хьайи чIалан гаф тир. ЦIуру – яни куьгьне, сур чIаварин. Хач – гафни, хаш гафунин дегиш хьанвай форма хьун малум гьакъикъат тир. Мас – гафни чи мецин гаф я. Яни маса гун, маса къачун, масан. АкI акъатзавай хьи, сур Хасмас хуьруьн къвалав адалайни чIехи хуьр чкадал атайдилай къулух хьайи хуьруькай Ц!уру Хачмас хьанва. Гилан КцIара авай Худатни гьакI я. ЦIуру Худат – (цIийи) Худат.
На лугьумир, икьван чIавалди чаз «сухзавай» Хачмаз топонимдин мана чагъурин икьван регьят тиркьан. Хач – мас. Къене кьилел къизилдин хач алай килиса авай хуьр! (са кар яз килисадин кIилел жедай хаш къизилдин цей акъуднавайди жеда.) Зи рикIел В. Янан Чингизханакай кхьенвай тарихдин эсердай са лугьун хквезва:
«Абрун шегьеррин (Новгород, Суздал, Владимир, Псков вам ад икI) килисайрин къаварин (куполрин) ракьарни къизилдикай я. Чна фена абур тарашда».
Хачмаса чун чи рехи экуьинсан Багьрам малимди вилив хуьзвай.
РикIи гуп — гупзавай зун ЦIуру Хачмасин Натаван куьчеда са варарай къенез гьахна…
Чи вилик пуд гьавадин (мертебедин), къизил керпичдикай эцегнавай са аламатдин килиса — дарамат алай… Метер зурзур, сив ахъаз амукьай зун акуна Камрана зи кIаник — ахъа чине чкадал хкана. Ахвар я жал?! За жуван пад чIакIвана… Вааъ ахвар тушир, «девеярни рапинин туьтуьхдай фидакьан»!

Дараматдин алцIуминар

Килисадин архетектурадин стил ТЕТРАКОНХ тир.
Сад лагьай гьавада: Са метр гьяркьуь цIлар авай сад лагьай мертебе кьуд пипIенди тир. Рагъ акъатдай пата подиумдал (алтар) екв аватун патал дакIар авай, амай пуд пата гьар пата са кьвехилен ракарар авай. 10 Х 10 метр жедай чиле къизил керпич тунвай майдан ва майдандин кьуд пипе гъвечи(2х2м) кIвалер авай. (мумкин я и утагъра килисадин улубар хуьзвай ва яхуд и кешишри атайбурун гунагьар пахшун патал менфят къачузвай) И утагърин кьваларилай килисадин кьвед лагьай мертебедиз хкаж хьун паталди гурарарни авай. Сад лагьай мертебедин къакъанвал 7 метркьан жедай.
Кьвед лагьай мертебе къачалай муьжуьд пипIенди ятIани, къеней аркайрикай мали тир ва и аркайрин муьжуд патайни майдандал кIватI­жез- вайбурун кьилел цIаварин пак нур аватун патал дакIарар авай.
Пуд лагьай мертебе эллипс формадинди (гуьмбез — куполь) яз кьилел хаш жедай къав тир. (Вучиз ятIани, заз чугундин зенгер жедай чка чагъанач).
Килисадин дараматдин къачалай къакъанвал тIимил ятIа, 20 метр жедай. Килиса размер 20 х10 см, кьелечIвал 3 см жедай канвай (чранвай -керамика) кьенчебдин керпичдикай эцегнавай. Гаф авачиз (им за шикаят хьиз кхьизвач) килисадин багъ ва пак цей акъудин патал (крещения) жедай басейн къуншийри кьу­- навай ва килисадин дараматдикай абру чпин стройматериалар хуьн патал склад хьиз менфят къачузвай. Кьилел (къавал) алай хач алудирла ханвай куполдай тIвек акъуднавай. Рак — дакIарарни, галамачир. Платан тарарикай амайди тек са кIанчIар тир. Дараматдални им девлетди хуьзвай тарихдин абиде я лагьана гьич са цIарни кхьенвачир.

Пакудиз хквед рекъин веревирдер

Икьван ягьийрин кIвачарик хьайи Муьшкуьрдин аран(дуьзен) чилерал алупан чIаварин килиса амукьун вич, аламатдин кар тир…!
Дараамат Албан килиса хьуниз са шакни авачир. Вучиз лагьайтIа, адан архетектуради, къенен ва къеце патан акунри им тесдикьарзавай. Албан килисаяр Григорян ва Прославь килисайрилай чара ийизвай са шумуд критерия ава. Григорян килисайрин ракIарар(3 ракIар) размердиз чилинди жеда, чилин хьунин себеб килисадиз гьахьирла кьил агъузиз мажбурун я. Албан килисайра и лукIвал авач ва дагъвийрин адетра авай хахавал чи килисайрин архетектурадани вичи – вич къалурзава. Садни чи килисайра арнаментрин помпезвал, мозаикаяр, иконаяр жедач. Яни къвезвайбурин фагьум инсанри туькIуьрнавай, раснавай, чIугнавай арнамент, мазайка, иконайрал ваъ, цаварин пачагьдин ийесидал ЧIехи Бубадал хьуй лугьуз. Архетактура – тIили, кIеви, артух аярвилер галачиз! (безмолвно, величественно, монументально)Албан автокафел килисадин хачни муькуьбурулай чара я. Чи хачунин 4 хеленни ергъивал сад я. (Таразвилин ва гьармониядин символ). Садлагьана, зи рикIел Дагъустанда Гуьлера Камиловадин кабинетда акур Нуьгдидин цIуру килисадин шикил хтана. Къавал сверкIер акъатнавай Пак Илишан пак карабар (святыемощи великомученика) тагъай чкадал эцIиг­навай сур чIаварин килиса… Лезгияр «муьслуьм» хьайидалай къулухъ и килиса «тахай» амукьна. Урусриз са бубайрин мисал ава «свято место пусто не бывает» иеси амачир пак килисадикай хабар хьайи ва и килисадин сур тарихдикай чирвилер авай амалдар эрменийри – «чпинди» авуна. Са гафни авачиз ахпани килисадин цIуру хачдин са хел яргъи хьана Григорян крестдиз элкъвена. Чи эрадин кьве агъзур йисан тарихдиз вил вегьейла им чи сад лагьай квадрунар тушир…
1. Сад лагьай вишйисарин сифте йисара Пак Апостал Ворвомолей Къавкъаз Албаниядин Албана* (гилан Паку) шегьердиз атана цIийин диндикай (Христидин дин) хабар гана… ЦIийин диндин къастарикай сад «Рекьимир!» -дикай (не убий) хуш татай Албанавийри жузунай:
— Бес чи винел чун тарашиз, чи хзанар рекьиз, яракьар гвайбур атайтIа, чна вучна канда?! Апосталдин жаваб икI хьанай:
— Куь чапла хъвехъ селледив ягъайта, куьне адак ерчи хъвехъ элкьура. И гаф ван атай Албанвийри и кас правокатор хсебна чан аламаз адан -хам хтуннай. Гуьгъуьнай Христидин дин кьабулай Албанавийри Апостолдин иви авахьай чкадал килиса эцегнатIани, ахпа чна ам квадарна….
2. Къавкъаз Албаниядиз махсус, Фелестинадин Ярусалим (гилан Израел) шегьерда Албан христиан монастырар авай… Албания Халифатди муьтIуьгъ авурдилай къулухъ абурни чна квадарна.
3. Къавкъаз Албаниядин леф патан часпарда авай Суьнуьк, АрцIах, Утик микиларни чна квадарна.
4. Чи албан чIаварин гафалагни, кхьинар авай улубарни чав гумач…
Ваъ, за гуьгъ давамдач къе СУВАР я… чаз МаскIутIда авай килиса къачгъанвайди лагьана за, телефонда авай ЦIуру Хачмас килисадин шикилриз килигна… Автобусдин дакIардай «Пармак» кьвал аквазвай… Сад лагьана зи вил шикилрин арадай килисадин пипIе авай челлекдал къвазна… Челлек, вични кIумп къвалалай алай? Чехирдин челлек килисада? Къемеди факт я. Гуьгъена экъвена канда!

Чехирдин налог

Ирид югъ тир за лув гуз. Зи хиялдай ЦIуру Хачмасин килиса акъатзавачир. Зия Бунятован «Азер- байджан в VII — IХ вв.» твар алай тарихдин улубдай заз ЦIу-ру Хачмаса акур че­- легдин мана жагъана… На лугьумир, Вачаганан (V-вв.) «Килисайрин къайдайрин къанун» улубда чехирдикай чирвилер авакьан… Агуен диндин кIватIалда тестикьнавай и къанундиз килигна… Албанияда килисайриз налог гузвайбур 3 группадиз пай жезва:
1. Вар — девлет авайбуру: 4 пай къуьл, 6 пай мух ва 16 кузе ширин чехир.
2. Кесибри: Зур гуьмбе фу ва имкан авайкьан ширин чехир.
3. Низ цIадай чил ва уьзуьмар цIанвай багълар авачтIа, абру налогдикай ада (азад) тир. Низ хпер аватIа, ада са хебни, пуд хпен йис ва са кьил ниси налог гузвай. БалкIанар авайда са тай, калар авайда са дана. Гила заз ЦIуру Хачмасин килисада авай челегдин сир чир хьана. Заз чиз пис налог тушир. А къанун амайтIа, чна (парабру) жуван гъилив къазвай чехир хъвадай – нафтадикай хкудзавай сурагат ваъ! Урусриз Христиан тIулдикай са лугьун ава. «Выпивать не грех, напиваться грех». И къанундин гуьгъуьнай чи адетра тур гел: «Касариз вичин пуд несил мукьвалвал агакьзавай дишегьлийрик галаз ва жуван стхадин папак галаз хзан ткуьруьз ихтияр авач! Ирс, бубадлай рухвайрал физва ва касариз маса миллетрикай паб къачуз ихтияр авач. Гаф авачиз и къанунда чаз маса бендерни ава. Гила чун французри лагьайвал «Жуван хперал хквен».

Къилавардин килиса

Камран стхади чаз жагъай килисадин шикилар Интернетда эцигнавай. И кар дисскусияйриз себеб хьана ва жуван тарихдиз икрамзавай кьегьал гадайри адаз цIийи ЕВАНГЕЛИЯ – ШАД ХАБАР гана. Къубадинни Шабран районрин часпарда куьне эцигнавай шикилриз ухшарвал авай са чкIанвай килиса ава. Килиса авай хуьруьн тIвар Къилавар (Къилав Лацан микилдин шарвалдин тIварни тир) я. Зи рикIел чи сейли зари Фейзудин Нагъиеван са шиирдикай кьуд цIар хтана:
АквазватIа лезги тарих, гьелбетда,
Узаз – ацIуз авай вацран къисметдай,
Лугьун чна – экуь пад чи ялав тир,
МичIи падни мерд КАСариз КЪИЛАВ тир.
Са герендилай Камрана заз гадайри ракъурнавай Къилаврин хуьруьн килисадин шикилар ракъурна.
Гила ЭВРИКА лугьуз жеда Къилаврин килисани Албан — Христиан килиса тир. За кIекIецдин куьнкIе авай ракьиниз КЪИЛАВ ягъада… Вилик Къилавриз фин гала. Къилавар акван патал рикIи тяди къачузвай. Къастунив агакьиз мадни Камран стхади гъил яргъи авуна. Чун чи сумаграл шира тир ЧичIидилай(Зизик) алатна Къилав хуьре гьахьна. Рагъ акьазвай гуьнеда Къилаврин Алупан чIаварин килисади чи чиниз хъверзавай. Играми кIелдайбур, Къилаврикай кхьинар чи нупадин нумрадиз акъатда. Зи рикел чи чалан миресрикай тир Картлийрин сад – садаз акурла лугьудий алкъиш (приветствие) хтана…
КIамаржоба бичIо!!! Гиагиморджос бичIо! Вич и гафунин мана. — За ваз гъалибвал мурад ийизва — за Вазни стха. (Победа тебе — брат! Тебе тоже). Яраб ихтин ругь виниздай гафар чна мус квадарнатIа?..

Абир ЭчIехви
Паку – ЦIуру Хасмас. 04.06.17.