Инсанрин уьмуьрда чIалан везифа кьадар авачир кьван екеди я, чIал авачир халкь жедайди туш. ЧIала гьар са халкьдин агалкьунар мягькемарзава ва дуьнядин суьрет арадал гъизва.
Чан алай чIал гзаф несилри арадиз гъанвай халкьдин агалкьун я. Вири дуьнядин цивилизация гьар са халкьдин агалкьун- рикай ибарат я. Гьар са чIални, меденият дуьнядин девлет я.
Эхир вахтара виридаз гъвечIи халкьарин чIалар квахьиз кичIезва.
Алай вахтунда чаз мумкинвал ава чи бубайрилай чал агакьай девлет – чи чIал – хвена, саламатдиз къвери несилрив агакьардай. И кар патал алимри, малимри, шаирри ва маса чIaлахъ рикI кузвайбуру гзаф кIвалахар ийизва.
Ибурукай сад – шаз Магьачкъалада фейи лезги чIалан форум я. Анал 20- март лезги чIа- лан югъ я лагьана, малумарна. И кIвалах вирида кьабулнавай кар хьана, къе и сувар гзаф хуьрерани шегьерра рикIел хкиз мярекатар тухузва. Гила чаз и кIвалах гьукуматдин къанундин хас тир чарчелди тестикьариз кaнзава. Лезги чIалан югъ акьван хъсанди хьана хьи – Яран суварни я, сада-садаз вири дуьняда «хушбахтвилин югъ» лугьуз мубаракзавай югъни.
Къе чаз дуьняда са чешнени авачир, садазни ухшар тушир проектдихъ галаз куьн таниш ийиз канзава. Чна адаз халкьдин гафарган лагьай тIвар гузва (урусдалди «Живой народный словарь»)…
1. Исятда авай технологийри ахьтин мумкинвал гузва хьи, гафарган арадиз гъун патал агъзурралди инсанри иштиракда. Анжах гьахьтин гафарганда, чи фикирдалди, вири лезги гафар гьатда. ЦIийи гафар ва абурун манаяр вири ашкъи авай инсанривай гьар са чкадай, интернетда гьахьна, ракъуриз жеда. Гьа и кIвалахдалди чи проект масадбурулай тафават авайди я.
2. Виридаз чизва: къе чав гвай гафарганар накь арадиз гъана, накьан югъ, алатай варз, алатай йис къалурзавайбур я. Гьа са вахдунда чIал гьар юкъуз инсандихъ галаз уьмуьрзавай чан алай затI я. Иниз килигна, чна теклифнавай гафарган алай вахтунихъ галаз санал къекъведай, халкьдихъ галаз уьмуьрзавайди жеда.
Маса гафарганрилай гъейри яз, чи халкьдин гафарганда чIалан вири гафарин фонд жеда (литературадин чIал, нугъатар, жаргонар, арго ва мсб.). Вири лексикадин тан кIватI авурдалай кьулухъ, адахъ галаз гегьенш комиссияди кIвалахда, комиссиядик гьар регионрай пешекарар акатда.
Гьа и гафарган акьалтIарайдалай кьулухъ мад гьар инсанди кьилдин гафарганар гьазурун герек хуькведач. Лугьун хьи, чаз исятда 40-дав агакьна гафарганар ава. Чна вирида менфят къачудай са халкьдин гафарган арадиз гъун патал чаз чи ватанэгьлийрин куьмек герек къведа. Къенин юкъуз гьялна канзавай месэлаяр веревирд авун патал чна www.vestbook.ru сайт ахъайнава. Проектда иштирак ийиз канзавай инсанриз чна социал сетриз теклифзава.
Гьайиф хьи, са бязи чи пешекарри (гафаргандал кIвалахзавайбурни кваз), гьар жуьре се- бебриз килигна, интернетдин мумкинвилерикай менфят къачузвач.
Форумра ва интернетра кIвалахна, чаз хьайи тежрибади къалурзавайвал, ийизвай кIвалах менфят квайди хьун патал чна лазим тир къайдаяр хкягъна, гьабурал амал авуна канда. Гьар инсанди ийизвай критикадихъ яб акализ хьайитIа, гьар камуна сада-садаз акI ваъ, икI я лугьуз хьайитIа, чавай вилик физ жедач. Вучиз лагьайтIа проектда жуьреба-жуьре регионрай ва гьар жуьре кеспийрал машгъур агъзурралди инсанри иштиракзава. Проект кьилиз акъатун патал чна критикадиз вахтуналди мораторий малумарна канда. Вучиз лагьайтIа кар вилик фин, хъсан нетижа хьун патал сифте чна вири хуьрера авай гафар кIватIна канда. Анжах вири лазим тир лезги чIалан гафарин корпус кIватIайдалай кьулухъ – чна критика ва анализ авун патал кьилди вахт эцигда. Маса къайдаралди материал кIватIиз хьун мумкин туш.
Гафарганар кьуркьанар туш. Халкь гафарганар гъиле аваз къвекъвезвач. Гафарганда кхьен- вай мана халкьдиз къанун туш, акси яз, халкьди лугьузавай жуьре гафаргандиз къанун я. Гьавиляй гафарганар вахт-вахтундилай дегиш жезва.
Герек материал кIватIна куьтягьайдалай кьулукь эхирмижи гаф чIехи комиссиядинди жеда. Комиссиядик кар чидай гьар регионрин векилар (малимар, газетчияр, чIалан алимар ва маса- бур акатда).
Проектдин кIвалах кьиле тухун патал маса себебрайни критикадиз ваъ лугьун герек я. Вучиз лагьайтIа:
1) гъалатIар вирида ахъайзава;
2) чи чIалара нормаяр акьван тестикь хьанвайбур туш;
3) чи чIалариз гъалатIрикай акьван хата авач, хата ава гъалатIрикай кичIела лезги чIалал рахун тавуникай.
Куьн рикIел алама, шаз чи форум тебрикдайла са академикди гаф лезгидал лагьана, ахпа «лезги чIалан устIаррин вилик гъалатIар ахъайиз кичIезва заз» лагьана, урус чIалал рахана. Им кар яни бес, инсанрикай гьамиша гъалатIар хкудиз гьабур лезги чIалал рахан тийидай чкадал гъун?
Рахазвайбурун гьар гафуникай филологри гъалатIар хукудиз хьайитIа, лезги чIалал рахадай инсанар амукьдач. Виридаз сад хьиз чIал чидач хьи. АкI хьайитIа, хъсан чIал чин тийизвайбур лезги чIалал рахана канзавачни? Заз чиз, жезвайвал ра- хайтIа хъсан я, гьич рахан тийидалди…
Са 150-200 йис вилик масабурун рехъ кьадай филологар авачир. Гьарда вичиз герек хьайи гаф, маса чIалай къачуна, лезги чIалаз гъизвай. Гила чна маса чIаларай чаз герек гафар къачудач лагьайтIа, чи чIал накьан йикъа, я тахьайтIа виш йисан кьулухъ галай йикъа амукьда. Вахтунихъ галаз вилик фин тийизвай чIалар рекьизва. Кьенвай чIаларни дуьняда ава. Аллагьди яргъазрай чун гьахьтин йикъавай.
Этимологриз чизва, чIехи чIаларани гзаф пай гафар маса чIаларай атанвайбур я. Герек хьайи гаф жагъун тавурла, инсан маса чIалал рахуниз мажбур жезва. ГьакI жедалди, герек гаф маса чIалай къачуна, жуван чIалал рахун хъсан я. Чи чIал, а гафар иливарна, вилик фида. ЧIал кьулухъ элкъуьриз алахъун кутугай кIвалах туш.
Гьелбетда, лезги гаф аватIа, гьадакай менфят къачуна канда, лезги гаф авачтIа, гьа гаф маса чIалай чи чIалаз гъана канда, чи чIала вири гафар жедайвал. Авачир гаф гьи чIалай къачудатIа – гьар инсандин ихтияр я. Кутугнавай гаф чIала вичи хуьда, герек авачирбур квадарда.
Руслан КЪадимов,
профессор