ЧIал, инсанрин арада авсият хуьн, гьар са халкьди вичин адетар, милли ирс хуьн ва ам вилик тухунин карда са куьнални эвез тежер са хазина я. Гьар са халкьдивай вичин тарих, адетар, фолклор, меденият хуьз хьун ва абур къвезмай сихилрив агакьариз хьун чIалахъ галаз алакъада ава. Гьавиляй, дидед чIалан къадир чир хьун, адаз гьуьрмет авун, гьар са касдин хиве авай пак буржи я.
2017-йисан 20 мартдиз ДДПУ-да лезги чIал ва меденият хуьн ва ам вилик тухудай, хъсанардай рекьер веревирдун патал чIехи форум кьиле фена. Форумдин оргкомитетди, лезги чIала авай бязи месэлаяр гьялун патал комиссия тешкилунин къарар кьабулна. Комиссиядик Азербайжан ва Дагъустанда авай лезги алимар, филологар, шаирар, журналистар, малимар ва маса пешекарар акатнава.
Къенин юкъуз орфографиядин гафаргандал цIийи кьилелай кIвалах хъувун ва ам лазим тир къайдада туьхкIуьрун важиб месэлайрикай я.
ЧIалан комиссиядиз ракъурнавай теклифар:
1. Лезги чIалан алфавитдай ё, щ фонемар акъудин.
2. Лезги чIалаз хас тушир, бязи чпихъ лезги чIалалди синонимар авай патан гафар: азмишун, асмишун, багъламишун, бигъламишун, сахламишун, сечмишун, тупламишун, уьгретмишун, уьркуьтмишун, элесалмишун ва мс. глаголар (са гафуналди, -мишунар; сад-кьвед хкатун шартIуналди), баша-баш (az. başa-baş-кьилера-кьил), башибузукь (az. başıpozuq— кьил- кьилел алачир; низамсуз, къайдасуз, акахьай; нугъ. рах. кьил чIуру, къанмаз), геже-гуьндуьз (йиф-югъ, йифди-югъди, йиф-югъ талгьана), гьарданбир (az. hərdənbir- гагь-гагь, ара-ара, арум-арум), дилжаваб (аз. dilcavabı- сивин, мецин, мецелди лугьузвай (лагьай, лугьудай); // нареч. шифагьи, сивяй), дишлема (аз. dişləmə;-кIасун; дишлема чай-шекердиз, ва я ширинлухдиз кIас яна хъвадай чай; туькьуьл чай), икибаштан (нугъ. рахунра: гьелбетда, са шакни алачиз), саважугъли (нугъ. рах. бездин са жуьре), халамугъли (az. xalamoğlu-зи халад хва), юзба-юз (az. uzbəüz-чин-чинал), чухсагъул (az. çox+sağ+ol-паракьван (гзаф) сагърай) ва мс. муракаб гафар, агъри (аз. ağrı-тIал), агъур (аз. ağır-залан), ажугъ (аз. acıq-хъел), айру (аз. ayrı-маса, чара), геже (аз. gecə-йиф), турши (аз. turşu-цуру) ва мсб. орфографиядин гафаргандай акъудин (ихьтин гафарин кьадар 1000-алай виниз я). Орфографиядин гафарганда винидихъ къалурнавай муракаб гафарин паяр баш, дил, диш, ики, угъли, чох, юз ва маса ихьтин гафар авачтIа, а гафарин гъавурда акьун гзаф четин жезва.
3. ЧIал цIийи гафаралди девлетлу авун патал гафаргандиз араб ва маса чIаларай цIийи терминар хкин (мес. мадди, ижтимаи, исим, исраф, жинаят, саит, шегьид ва мсб.). Авай лезги чIалан гафарикай калкаяр туькIуьрин (мес. гежцIрадай, гзафрахадай, къванатIудай ва мсб.).
4. Къачузвай гафар са чIалай къачун; сят (араб.), декьикьа (араб.), санийе (араб.)-секунда (урус.).
5. Къачузвай гафунин антонимни къачун; мес. муракаб (араб.)-сложный, саде (фарс.)-простой (урус.).
6. Орфографиядин гафарган туькIуьрдамаз фикир тагана амукьнавай бязи гафар гафаргандиз алава хъийин: мес. вил (ранг), вили, вили хьун, виливал, гуьлуьт (куьлуьт), денбел, лацу, лацу хьун, лацувал, лезги, лезгидал, лекь (чIулав жигер), мах ва икI мад.
Къейд: Зи фикирдалди, цIийи гафарган туькIуьрдамаз, адан къене кьилди пай хьиз, лезги литературада гьатнавай, анжах орфографиядин гафарганда къалур тавунвай нугъатдин гафар (тек-туьк жаргонар хкатун шартIуналди) гайитIа хъсан нетижа гуда. Нугъатдин гафарал виридал тайин лишанар эцигуналди, абур орфографиядин къайдайрив кьур дуьз вариантриз килигиз тан; мес. уьрт кил. вирт, чуьн кил. куьн, чIуьд кил. кIуьд, якьун кил. жагъун ва икI мад. Гафаргандикай менфят къачудайбуруз, орфография чириз кIанзавайбуруз, иллаки мектебда лезги чIалан тарсар тефенвайбуруз идакай гзаф куьмек жеда. И рекьелди, абурувай гафарган ахъайна, анай чпиз чидай нугъатдин гафариз килигна, а гафарин дуьзгуьн вариантар регьятвилелди жагъуриз жеда.
7. Бязи чпихъ, лезги чIалалди синоним авачир нугъатдин гафар орфографиядин гафаргандиз алава хъийин.
Агъадихъ чна икьван чIавалди гафарганра гьат тавунвай, нугъатдинди яз гьисабзавай гафар ва абурун баянар кIелдайбурун ихтиярдиз гузва.
АКАДАРУН [аккадарун] -из, -на, -а (мес. тарсар аккадарун-тарсар ахъаюн, тарсуниз тефин; кIвалах аккадарун- кIвалахдал тефин).
АКЪАЮН (-йиз, -йна, -я) 1. вечре какайрай цицIибар акъудун; 2. семечкайрин, шумягърин ва мсб. къене авай цил (хвех) акъудун.
АЛАТIУН (-из, -на, алатI/-а) 1. як кIарабдилай алудун; 2. юкь алатIун.
АЦАТУН (-из, -на, ацат/-а) карандашдалди, къелемдалди ва мс. куьналди кхьенвай затIунин винелай цIарар чIугун, цIар-цIар авун, кIелиз тежер гьалдиз гъун; цIархар авун, цIарх-цIарх авун.
АЦА́ЮН (-йиз, -йна, ацай/-я): уф ацаюн 1. зуьрне, кларнет, балабан ва маса нефесдин музыкадин алатар ягъун патал хъуькъвер дакIурна уф гун; 2. уф гана къенез гьава ацIурун, мес. целциз.
АЧАГЬАН -ди, -да, гз. акт. -ри гъелцин (алеррин) кьамар цIунувдик акалун патал са къилихъ тIур галай яргъи тIвал.
БАЛБА́Л -ди, -да, гз. акт. -ри зоол. уьрдег.
БАМБУ́ЧI: бамбучI хьун къувунун, хкаж хьун, дакIун (мес. хъуьтIуьз живер цIрана яд чIугуникди (кужумунукди) чил).
БИЖЕ́КI -ди, -да, гз. акт. -ри рухудай вахт (яш) тахьанамаз ханвай дуьгве.
ВАЛА́РГАН -ди, -да, гз.акт.-ри 1. къекъведай (дишегьли ва я итим); 2. куьчебан, са карни тийиз валара гьатнавайди, авара.
ВИЛ² 1. вили ранг; 2. вили гъал (хрунра).
ВИЛИ́ прил. цавун рангунин, цавун ранг алай; мес. вили парча.
ВИЛИ авун 1. вили ранг яна, вили рангунал вегьена, вили шир яна ва мс. вили гьалдиз гъун; 2. бедендин са чка вили авун (ягъана, гатана).
ВИЛИ́ЦIАЯР бот. василек синий.
ГАТIУ́РУН (-из, -на, гатIура) акъвазарун, атIун, магьрум авун; мес. яд гатIурун; хурудихъай (некIедихъай) гатIурун (аял).
ГАТА́ДУН (-из, -на, гатад/-а) 1. алтадун, гуьцIун; мес. тарцивай, цлавай ва мс. гатадун (бедендин квал галай чка); 2. рах. экъуьгъун, налайих гафар лугьун, тагькъир авун.
ГАТА́ЛДИ гад алукьдалди, гад къведалди.
ГАТКIУ́Н (-из, -ана, -укI) лашуналди яна тарал алай кIерецIар (хъархъар) авадарун; хъархъар гаткlида, чуьхверар атlуда (л.х.м.).
ГВЯ хьун гуьцI хьун.
ГЕДЕ́В элкъвей; керкил; мес. гедев къван; гедев чин; * гедев авун кил. гедеварун.
ГЕДЕВ хьун 1. керкил хьун; шар хьиз хьун; 2. рах. кьадардилай артух куьк хьун, яцIу хьун.
ГЕДЕ́ВАРУН (-из, -на, -а) керкиларун.
ГЕДЕ́ВВАЛ элкъвей затIунин гьал; керкилвал.
ГЕНГЕ́Ш -ди, -да, гз. акт. -ри кьилин кIукI.
ГЕРЕ́Н -ди, -да, гз. акт. -ри тIимил вахт (тайин тушир); са геренда са тIимил, са кьадар, тIимил вахтунда, фад; са герендилай са арадилай, тIимил кьван вахтундилай, фадамаз.
ГИЛИ́КЬАРУН (-из, -на, -а) гиликьуниз себеб хьун, тукIун тавуна кьин (мал, гьайван).
ГИЛИ́ТIУН (-из, -на, гилитI/-а) 1. акалун; 2. кутIунун; 3. алава авун, артухрун; * тумар гилитIун буьгьтен вегьин, шер вегьин, гъибет авун.
ГУЬЛУ́ЬТ, КУЬЛУЬТ -ди, -да, гз. акт. -ри кIва- чин ппек; мес. сун гуьлуьтар; гуьлуьт хурун.
ГЪАРА́ЮН (-йиз, -йна, -я) тухун, къазанмишун (къумардал ва мс. уюнда пул, некшуьяр ва мс.).
ГЪВАРЧ: гъварч авун кил. гъварчун.
ГЪВА́РЧУН (-из, -на, гъварч ая/-а) сас гана, саралай авуна, жакьвана кукIварун.
ГЪВАЦI: гъвацI гъун (гъвацI хтун) галкIун хъувун, ккIун хъувун (кIалам, ханвай тарцIин хел, ханвай кIвач, гъил ва мсб.).
ГЪЕТРЕЦУЬК матIан (чистотел).
ГЪИЛИ́КУН (-из, -на, гъилик ая/-а) 1. жагъурун, якьурун; 2. табий авун, аслу авун; 3. гъилик авун, гъиле кьун, къачун.
ГЬА́КIАН² нугъ. 1. пис (ант. хъсан); гьакIан ни пис ни; * гьакIан хьун харапI хьун, чIур хьун.
ГЬАШУН (-из, -на, гьаш ая/-а) чиз-чиз инкар авун, гьуьжетун.
ГЬЕЛБЕ́ЯР гз. (т. гьелбе) зверобой.
ГЬЕЛЕ́Н -ди, -да, гз. акт. -ри лап тIимил вахт, са жизви вахт (тайин тушир); са гьеленда са секундда, са легьзеда, вил мичIна ахъайдалди, са декьикъада.
ГЬЕНЛЕ́ 1. са бубат; я хъсан, я пис тушир, са тегьер, юкьван; гьенле бармак; 2. акатайвал, дикъетсуз, тадиз, гъилелай цIар гана; рикI алачиз, уьтери; мес. гьенле авун (са кар); * гьенле хьун бубат хьун, са кьадар хъсан хьун, са кьадар дуьз хьун.
ДАМА́РДПЕШ бот. подорожник.
ДАМБУ́Л -ди, -да, гз. акт. -ри гевели.
ДЕВЕ́ДЦАЗ бот. верблюжья колючка.
ДЕНБЕ́Л -ди, -да, гз. акт. -ри чIар акьалт тавунвай шараг, пIарла; пехърез вичин денбел виридалайни гуьрчег аквада.
ЗАПIА́ХЪАР гз. (т.запIахъ) -ри, -ра нажахдив яна яргъивилихъди юкьвай паднавай кIарасар (къавуз гудай).
ЗЕРХЕ́Л¹ -ди, -да, гз. акт. -ри 1. гъаб, капаш (зур кIевнавай гьалда); са зерхел гъуьр; са зерхел ка́лар; 2. куьч. са тIимил, тIимил кьван.
ЗЕРХЕ́Л² -ди, -да, гз. акт. -ри вацIун хел (вацIукай хкатиз, адак какахь хъийизвай).
ИБАРА (араб.) -ди, -да, гз. акт. -йри 1. калам; кьвед ва я са шумуд гафуникай ибарат кIватIал; жумла; 2. гзаф дамах гвай, чIагай, четин гъавурда гьатдай, гзафни-гзаф манасуз, гьакIан кьуру, буш гафар.
ИМИ́ДРУШ имидин руш (бубадин стхадин руш).
ИМИ́ДСВАС имидин паб.
ИМИ́ДХВА имидин гада.
ИРИ́ВУН (-из, -на, -а) низамсуз гьалда са затIунин винел алтIушнавай, гьара санихъ физвай гзаф кьадар инсанрин, пепейрин, гьайванрин гьакъинда; базардал инсанри цеквери (цекверин кIунтIуни) хьиз иривзавай.
КАКУ́Н (-ваз, -а, какуг) какур гьалдиз атун; масмар какуна; * юкь какун юкь алгъун, кьуьзуь хьун.
КАРУ́ШУН (-из, -на, -а) каруш авун, рушун, гам (рух) храдай тарарин кьилин епер чIугун.
КВАЮН (-йиз, -йна, квая) атIанвай тарцин (кIарасдин) хилер ягъун.
КВЕЛИ́Н са кар ийиз кIан тийидай, кардал рикI алачир, гьевес авачир, темпел, кагьул; * квелин хьун са кар ийиз кIан тахьун, гьевес тахьун, гъил тефин, рикI тахьун (кардал).
КВЕЛИ́НВАЛ квелин тир гьал, кагьулвал, темпелвал; квелинвал авун кил. квелинвалун.
КВЕЛИ́НВАЛУН (-из, -на, -а) кагьулвалун, темпелвал авун, ийиз кIан тахьун (са кар, кIвалах).
КЕРКИ́Л [ккерккил] 1. элкъвей; гедев, шар хьтин; керкил къван; 2.рах. зар. аскIан буйдин, яцIу, куьк (касдикай рахадамаз).
КЕРКИЛ хьун 1. элкъвей гьалдиз атун; гедев хьун, шар хьиз хьун; 2. рах. кьадардилай артух куьк хьун, яцIу хьун.
КЕРКИ́ЛВАЛ элкъвей затIунин гьал, элкъвейвал, гедеввал.
КЕЦЯ́ГЪУН (-из, -на, -а) 1. гъил галукьарун, эцягъун; маний хьун, энгел хьун; 2. куьч. нарагьат авун, инжиклу авун.
КИП темел, бине, асас, диб; кип сагъ (кип кlеви) темел мягькем, сагълам.
КИЧЕ́ХУН (-из, -на, -а) вегьин (руг хьтин, твар хьтин затIар); тум кичехун-тум вегьин; дарман кичехун дарман вегьин (ягъун).
КИЧИ́Н (-ез, -ена, кичич) (жими затI, яд, дарман ва мс.) вегьин, стIалар хьиз ичIирун; лакариз яд кичин.
КУЗУРУН (-из, -на, -а) вичи вич юзурна винел алай яд, руг кIвадарун; мес. цяй экъечIай гьайванди (кицIи, хипе ва мсб.) кузурда.
КУКУ́Н (-уз, -вана, кукуг) къайтандив кутIунун, къайтан (багъ) кутун (мес. шаламра, кIвачинкъапара).
КУНТИ́ 1. векъи, кубут, эдебсуз; кунти гаф; 2. кIалубсуз, кубут, хци тушир, къуьруь; кунти якIв.
КУРД [ккурд] -уни, -уна антракс, сибирская язва; // рах. буьркьуь буьвел.
КУТIА́М 1. гзаф элкъвеяр авай, къекъвеяр авай (мес. рехъ); 2. куьч. гзаф азиятар авай, залан, четин, какахьай.
КУТIА́МВАЛ кутIам рекьин гьал.
КУЦIУ́Р: куцlур гун раб эцягъзавай хьиз, ара тагана тIалар ягъун (хире); хире куцlур гузва.
КУЬЛЕ́Г -ди, -да, гз. акт. -ри 1. дапIар, тIапIар; куьлег ягъун; 2. ачар; рикlин куьлег мез я (л.х.м).
КУЬРЕ́ япар яргъи (хеб); куьре хеб.
КУЬТI: куьтl авун кил. куьтlун; куьтl тавун инкарв. 1. рахун тавун, луькIуьн тавун, ван акъуд тавун, кисун; 2. кефиник хукIун тавун, гаф лугьун тавун; * куьтlни тавуна 1. ван акъуд тавуна, рахун тавуна, луькIуьн тавуна; саламни тагана; 2. куьч. регьятвилелди, са четинвални авачиз.
КУ́ЬТIУН (-из, -на, куьтI ая/-а) инкарв. ф. 1. ван акъудун, гаф лугьун, рахун; 2. куьч. жаза гун, ахмурун; 3. куьтIмир буйругъ.ф. а) рахамир, луькIуьнмир, кис; б) куьч. кямир, эцямир.
КУЬТI-ЧУЬКЬ кил. куьтI.
КУЬХ (КВЕХ) -уьни, -уьна, гз. акт. -вери 1. шала хьиз санал кIватIна кутIуннавай кIарасар, цIамар, цIерцIер; куьх авун кIарасар, цIамар, ва я цIерцIер са чкадал кIватIна кутIунун; куьх экъуьрун сад-садал кутIуннавай цIерцIеривди гьалнавай чилиз гъар гун (балкIандик ва я трактор- дик акална); 2. куьч. чкIай, вичи-вичиз фикир тагур.
КУЬЧ хьун 1. са чкадай маса чкадиз фин (вичин куьч-кумани гваз); 2. куьч. кьин, а дуьнядиз фин.
КУЬШУ́Ь -ди, -да, гз. акт. -йри хъенчIин ири каркун.
КЧАЗ шаз ваъ, гьадалай вилигалай йисуз.
КЪАКЪА́САРУН (-из, -на, -а) ийиз кIанзавай са пис кар ийиз тагун, рехъ тагун, вилик пад кьун, хуьн.
КЪАКЪА́СУН (-из, -на, къакъас/-а) ийиз кIанзавай са пис кар авун тавун, жува-жув хуьн, игьтият авун; чугварвалун, регъуь хьун.
КЪАНЖУ́КЬ -ди, -да, гз. акт. -ри кил. цIантарар, къветре кьалар (дадлух); къанжукьрин чай.
КЪАРХ -уни, -уна, гз. акт. -ари 1. кристал; кьелен къарх; 2. шим.
КЪАТУ́Н (-аз, -ана, къатут) къатадун (чапаламишун), гъил-кIвач юзурун (тIалдикай, санжудикай).
КЪЕМС: къемс хьун татаб хьана ва я чилел дуьз эциг тавуникди кIвач чкадилай юзун, тIар хьун; кlвач къемс хьун.
КЪУМКЪУ́МА -ди, -да, гз. акт. -йри зоол. набататриз зарар гудай цIарах.
КЬАЗБУ́Н -ди, -да, гз. акт. -ри сувагъ (азерб.).
КЬАЗБУ́НУН (-из, -на, -а) сувагъ авун, сувагъун; цал кьазбунун.
КЬАЗБУ́НЧИ сувагъчи, сувагъ ийидай устIар.
КЬАЗБУ́НЧИВАЛ сувагъчивал.
КЬЕВЧIИ́ тIимил кьел квай, кьел квай хьтин жуьредин.
КЬЕПIЕ́РГАН гамак (параллел епер кутIунна, кьеб хьиз раснавай аял ксурдай чка).
КЬЕПIИ́Р: кьепlир хьун 1. буш хьун, юза хьун, юзун (мес. дивандин, столдин кIвачер); 2. пипIер чкадилай юзун, пипIерин дуьзвал амукь тавун (мес. дакIардин рамка ва мс.); кьепlир авун кил. кьепlирун.
КЬЕПIИ́РВАЛ 1. бушвал, буш, юзазвай затIунин гьал; 2. дуьз пипIер юзанвай рамкадин ва мсб. гьал.
КЬЕПIИ́РУН (-из, -на, -а) 1. бушарун, агъурун, юзурун; 2. дуьз пипIер чкадилай юзурун (мес. рамкадин).
КЬИЛИ́: кьили авун сив кун тийидай, недай (хъвадай) гьалдиз гъун (мес. хуьрек, чай); кьили хьун ргарвал амукь тавун, сив кун тийидай, недай (хъвадай) гьалдиз атун (чай, хуьрек).
КЬИЛИ́ХЪДИ нар. 1. къил агъуз, кьил агъадаваз; кьилихъди фин, къилихъди ярх хьун; 2. кьил агъада аваз, терсина (мес. акъвазун).
КЬИЛЯ́Й-КЬИЛИ́З, КЬИЛЯЙ-КЬИЛДИ нар. 1. кьилелай кIвачел кьван, тамам, вири; кьиляй-кьилиз куьцIуьн; 2. кьилелай (эвелдай) эхирда кьван, вири (мес. кIелун).
КЬУЛУ́ (плоский) дуьз, чин дуьз (кьул хьтин); кьулу къав; кьулу къван; кьулу авун кьулу тир гьалдиз гъун.
КЬУЛУ хьун кьулу тир гьалдиз атун.
КЬУЛУ́ВАЛ кьулу затIунин гьал.
КЬУЛУ́КЬ цин къаб (къвалакай куьрсдай).
Ю. Халилов