2018-йис алукьнавай йикъара чав Бакудай агакьай багьа савкьватрикай сад яру жилдер алай еке ктаб, литературадин дегь чIаварин тарихдикай улуб, я. («Улуб» гаф «пак ктаб» ибарадин манада лугьузва). Адал урус чIалал, чIехи гьарфарал кхьенва: «Лезги литературадин гьерекат», кIанивай гъвечIидаказ «Кьибле пад» къалурнава.
Милли литературадин тарихдикай теснифнавай, икьван чIавалди авачир ва тахьай хьтин, 760 чиникай ибарат, зурба ктаб кхьейди тIвар-ван авай зари, журналист, таржумачи, алим инсан, Россиядин Федерациядин културадин лайих карчи Р.Ризванов я.
Кирамди cифте гафуна кIелзавайди вичин эсердин гъавурда твазва, лезги милли литература гьихьтин бинедал ва гьикI атанатIа лугьузва: «Къецепатан душманрихъ галаз кьиле фейи гзаф асиррин залан женгера кьиблепатан лезгийри чпин яшайишдин тIебии шартIар хвена… Пешеяр давамарна: кIвалер эцигун, халичаяр хрун, парталар цун, хуьрекар гьазурун… Литературадин бинеяр эцигна…» (7-8-ч.). Литературадин гьерекат вилик фейивал къалурзава.
Ктабдин сифте пуд кьил («Халкьдин акьул-камал, намус ва туькIуьрунар», «Шарвили» эпос — литературадин сифте ярар» ва «Давидан шехьун») литература арадал атай шартIариз, рекьериз, куьгьне эсерар ва улубар анализ авуниз, алимрин ва зарийрин ктабрин чинар ачухуниз талукь я.
КIелзавайди Р.Ризванован улубдин гъавурда акьун патал ва «лезги литературадин гьерекат» ачухдаказ фикирдиз гъун патал са-са кьил ва я са шумуд кьил санлай ачухарун лазим къвезва.
Гьа икI, ктабдин сад лагьай кьиле кирамди халкьдин акьул-камал, гьая-намус къалурзава ва гьахъ кваз ихьтин къейд ийизва: «Лезгийри чпи-чпикай, лезги намус авай инсанрикай хьиз, лугьузва… Лезги намусдик гзаф везифаяр, шартIар акатзава… Иник кьилиз ялунни, бегьем фикир тавунни акатзава» (15-ч.). Лезги вичин намусдал акьван мукъаят я хьи, ада вичин намус акьван михьидаказ хуьзва хьи, халкьдин арадиз ихьтин мисал акъатнава: «Лезги намусди рекьида, цIегь — чумахъди».
Лезгийри тарихда са шумуд дин дегишарна, чпин милливал: чIал, къилихар, адетар, алам, кьатIунар хвена, ХХI асирдал атанва.
Кьве виш йис вилик Урусатдик акатайла, лезгийрин уьмуьр, алам, адетар, мецин эсерар хейлин дегиш хьана, абур теснифун секин, ислягь рекье гьатна. И кар сифте Алкьвадар Гьасан-эфендиди (1834-1910) вичин «Дагъустандин эсер» ктабда къейдна: «Шукур Аллагьдиз, эхир нубат Урусатдал атана, халкьдин арада гьахъ хуьнал гъил хьана. Дагъустанвияр патал саваддихъ ракIарар ачух хьана ва намусдалди ислягь зегьмет чIугвадай майданни ахъа хьана…» Алим бейкеф я, адаз аквазва: «Анжах лезгийри вахт рекьизва, ярх хьана…» (Алимди виш йис вилик лагьай гафари, къе хьиз, хцидаказ ванзава).
Кьвед лагьай кьиляй аквазва: «Шарвили» эпос — им лезги халкьдин тарихда, фолклорда ва литературада — зурба метлеб авай вакъиа я. Эпос хьтин чIехи эсер хьуни ам теснифнавай халкьдин тарихдин, камалдин, руьгьдин, алакьунрин гьакъиндай шагьидвалзава. (Гьар са халкьдихъ вичин эпос авач).
«Шарвили» эпос Р.Ризванова, «халкьди теснифнавай гегьенш майдандин, гзаф патарин, мецин эсер» яз къалурзава, адаз вини дережадин къимет гузва. Эпос майдандиз акъудай рехъ (З.Ризванова ва Б.Селимова кIватI хъувуна, литературадин къурулушдиз гъана) къалурзава, ам тарихдин вакъиайрихъ галкIурзава: эпосда дуь- шуьш жезвай къадим шегьеррин, хуьрерин, чкайрин тIварар (Куьре, Муьшкуьр, Набран, ТIури, Чепе ва мсб) гьисабзава.
«Шарвили» эпосди — са шумуд сюжет авай зурба эсерди — литературадин эсерар пайда хьуниз шак алачиз таъсирна.
Пуд лагьай кьиле литературадин сифте эсерар, Давдакьан (Давидан) «ЧIехи шарвал Жуваншир кьейила авур ишел» (УII асиир), арадал атай четин рекьер къалурзава. И рекьера ахьтин къалин, къати, дерин гелер ама хьи, абур (шиирар) къенин зарийрин эсеррин дережадив гекъигиз жеда. Давдакьан «Ишел» икI эгечIзава:
Илагьидин гзаф пак тир гафарал,
Акьул кIватIна, пашман мани теснифин!
Къуй, акъатуй чи шелдин ван цаварал,
ЧIарар чухван, касни амачиз, шехьиз фин!
ЧIехи пачагь Жуванчир гьихьтин инсан тиртIа, ам къакъатна, халкьдиз гьихьтин зарар хьанатIа, ясдин эсердай малум жезва:
Шем тир ама, хьайила чаз къиямат.
Гьуьлер, вацIар тушир адаз аламат.
Асландин рикI авай викIегь Жуваншир
Къакъатун чи халкьдиз хьана мусибат.
Давдакьан «Ишел» мана-метлебдин, кирамдин гьиссерин, устадвилин жигьетдай инал мад сефер кьиляй-кьилиз тикраруниз, басмадай ахкъудуниз лайих я.
Гьа и са эсерди къалурзава: 1300 йис идалай вилик лезги халкьдихъ инсандин яшайиш, къамат, фикирар ва гьиссер къалурзавай эсерар (литературадин эсерар!) авай. Абур яваш-яваш битав, гзаф жинсерикайни паярикай ибарат, литературадиз элкъвена.
* * *
Гуьгъуьнин нубатдин пуд кьил (4,5,6) пуд заридин: Нихави Абу Тагьиран, Хиневи Зайнабан ва СтIул Далагьан уьмуьрдин рекьер ва туькIуьрунар веревирд авуниз бахшнава. Абур 1000-1200-йисара уьмуьрна, фадлай лезги литературадин тарихда, «Лезги зарияр» куьмекчи ктабда ва маса чешмейра гьатнава.
Пуд заридин эсерарни, алава яз, ктабдин эхирда ганва. Абурай зарийрин гьал-агьвал, фикир-фагьум, дерт-гъам, хажалат-хифет, инанвилер-динар аквазва.
Нихави Тагьир, мазан ва зари инсан, пачагьдихъ галаз алакъаяр чIур хьайила, Шамаха шегьердин зинданда гьатна. Адан «Зиндикь-намедай» заридин зурба къамат аквазва: зари «михьи кас тир, аллагь хьиз, гъуц хьиз… Гила алемни кваз хьанва душман»; заридин рикIе «алем амач», ада малумарзава: «Зун жув я алем!»; зари гъуцарихъ, шагь — аллагьдихъ чIалах я: «Заз зу гъуцар ава, вазни — ви аллагь»; зариди заратIишрин пак «Авеста» ктабдиз иба-датзава: «Авеста вилик я ви Кьуркьандилай».
Хиневи Зайнаб литературада, рубаийрин устад зари хьиз, гьатнава. Адан кьуд цIарцIин куьруь эсеррикай, вичин девирдиз хас фикирар, уьмуьрдин къанунар, философия хкатзава. Зайнабан рубаияр Р.Ризванова заридин «хсуси шиират» яз гьисабзава. ИкI Нихавидин «Зиндикь-намени» хсуси шииратдин эсер яз гьисабиз жеда. Лирикадин гьар са эсер, иллаки шииратдин эсер, кьве паюникай, хсуси ва умуми паярикай, ибарат жезва. Эхь, Х.Зайнабан рубаийриз «дишегьлидин мили гьиссер» хас я.
Р.Ризванова дуьз къейдзава: Хиневи Зайнаб литературадин масан эсерар теснифзавай зари хьана, ада эсерар кхьизвай чIалаз, абур талукь ва кIелзавай жемиятдиз къимет гузвай, гьавиляй устад чIалар теснифна. Ихьтин лишанри Х.Зайнаб тIебии алакьунар авай, савад авай зарийрин дережадиз хкажзава.
СтIур Далагьни, Хиневи Зайнаб хьиз, савад авай ва арифдар инсан, зари хьана. Ам са жерге шииррин («Къул», «Сувар», «Низами кьейила», «Эхир гаф» ва мсб) кирам я. Далагьан шаирвилин дережа адан эсеррай аквазва. ЧIехи зари ва кIеви дуст Къумви Низами кьейила, Далагьаз ихьтин шикил аквазва:
Илясан руьгь хъфена,
Хъиляй дагълар ифена…
Гъуцарни пелеш …
Далагь ватан душманрикай хвейи женгерин иштиракчи хьана. Ада вичиз акур мусибатар икI къалурзава:
Акурд я заз канвай хуьрер,
АцIайд я зи видив вилер.
Гилани зи атIанвач агь…
Зариди «Эхир гаф» шиирда вич алай рехъ гьахъ тирди гьисабзава, жегьилриз ватан хуьниз, къагьриманрилай чешне къачуниз эвер гузва.
СтIур Далагь милли литературада шииратдиз женгчи руьгь гъайи сифте зарийрикай сад яз гьатнава.
Пуд заридин эсерри субутзава: лезги чIалавай уьмурдин вакъиаяр, гьалар, хажалатар ва гьиссер ачухдаказ, дериндай къалуриз жезва.
«Лезги литературадин гьерекат» ктабдин гуьгъуьнин кьилер ашукьрин шиират (227-239-чинар), дишегьли зарийрин шиират, совет девир- дин шиират, «РикIин гаф» жемиятдин гьерекат (лезги халкьдин азадвал, садвал патал З.Ризванова, И.Шерифова, Л.Нямета, Б.Селимова чIугур алахъунар, зегьметар, женг) ва женгчи-зари Медет Арзуманован шиират къалуруниз бахшнава.
* * *
Лезги халкь Самур вацIу ва гьукуматдин сергьятди кьве чкадал пайнава: Кьибле Лезгистан ва Кефер Лезгистан. Халкь ихьтин шартIара уьмуьрзаватIани, адан руьгьдин игьтияжар сад я, сад-садаз мукьва я, сад-садахъ галаз кьазва, сад-садал расал жезва. Гьавиляй алимарни критикар чи милли литературадив, санал уьмуьрзавай халкьдин битав литературадин чан алай гьерекатдив хьиз, эгечIзава. Гьавиляй гьар са илимдин кIвалахда, макъалада суьгьбет кьибле ва кефер зарийрикай, абур чара тавуна, санал кьиле физва.
Месела, Гь.Гашарован «Лезги эдебиятдин тарих» ктабда (Магьачкъала, 2011) ихьтин зарийрин туькIуьрунар веревирд ийизва: 1) Кьиблепатанбур: Давдакь, Л. Агьмед, Т. Эмирали, Э. Гъанидин, Н. Шерифов, А. Саруханов, З. Ризванов, Б. Селимов ва А. Мирзебегов; 2) Кеферпатанбур: К. Мелик, Я. Эмин, Кь. Саид, Я.Мегьамед, А. Мирзе Али, Р.Али, Е. Эмин, С. Сулейман, Х. Тагьир ва мсб.
Милли литература, алам, искусство, музыка анализ авунив чи вири алимар, критикар, журналистар барабарвилин, гьуьрметдин терез гваз эгечIзава. И жигьетдай алай девирдин жегьил алимрини, Азиз Мирзебегова хьиз, хъсан чешне къалурзава.
Р.Ризвановни вичин эсердив дикъетдивди эгечIнава: Самур вацIун кьве пата авай халкьдин литература алакъалу тирди къалурзава, гьар девирдиз талукь зарийрин, мазанрин тIварар кьазва.
Ктабдин эхиримжи гафуна гьиссзавай са бязи шак алай гьиссериз чка гун лазим авачир. Чи ватандин паяр терездал пайнавач, я садани чеб муькуь патахъ галаз са дережада эцигун тIалабни ийизвач. Чаз чизва: лезги халкь кьибледихъай кефердихъ атанва, чи халкьдин дувулар Самурдин эрчIи пата ава, гьана алам, литература, искусство фад арадални атана. Абурун лишанар Р.Ризванов хьтин алакьунар авай инсанри жагъурзаватIа, са тартибда твазватIа, им чун вири патал мадни хъсан кар жезва.
* * *
Ризван Забитович Ризванован «Лезги литературадин гьерекат» улуб кIелна, столдин са пипIел эцигна, фикир-фагьум авурла, гъавурда акьазва: зи вилик, рикIивайни, чIехи, икьван чIавалди тахьай хьтин, ктаб ква. Ана милли литературадин агъзур йисан, мадни гзаф вахтунин («Шарвили» эпосдин яш 2 000 йисалай гзаф яз гьисабзава) тарих тупIалайнава. Ахьтин делилар, чешмеяр кирамди къалурзава хьи, кIелзавайди тажуб жезва: чешмейрин кьадар 380-далай, баянрин (бязи баянри ктабдин са чин кьазва) кьадар 1300-лай алатнава. Имни чи тарихдин ктабрай сифте аквазвай аламат я.
Р.Ризванова 2017-йисан эхирдай кIелзавайдан вилик акъуднавай зурба улуб (адаз маса гаф къвезвач) кирамди гзаф йисара авур веревирдерин, чIугур зегьметрин, тупIалай хъувур архиврин, кхьей макъалайринни ктабрин нетижа, къаймах, миже я.
Р.Ризванован улубди вичин мана-метлебдалди, деринвилелди, фикир-фагьумдин туькIвейвилелди, хатIунин устадвиледи чун, чи литературадин илим ва тарихдин девлет пара ийизва, рикIиз акI жезва, на лугьуди, къе жуваз са зурба якъут-мержан жагъана.
КIелзавайбуруз, хайи литературадин илимдиз ва тарихдиз икьван масан савкьват багъишнавайди «Алам» журналрин редакция я. Адан коллективдиз, кьилин редактор Камран Къурбаналиеваз чна баркалла лугьузва.
Къурбан Акимов,
профессор,
Магьачкъала