Чаз ихьтин са суал фад-фад дуьшуьш жезва: «Вун Аллагьдал чIалах йани?». И суалдиз куьруь формада йа «ун», йани «ваъ» лугьун акьванни асант кIвалах ттуч. Вучиз лагьайтIа, къе зи халини хъсан гъанватIа, «аллагь ава» лугьун, пака са гьахъни алачиз зун са фитнедин зегьерди серсери авунватIа, «аллагь авач» лугьун, завай хьайитIа, дуьз ттуч. Муькуь патахъайни ислам диндилай къереха авай мусурман ттучирдаз гьикIа «вун аллагьдал чIалах йани» лугьуда? Диндал чIалах хьун кьилди гьа диндин ваъ, маса динеринни чIехи къуватрал чIалах хьун, гьабурузни гьуьрмет авун йа. Гьа вилей чна «вун диндал чIалах йани?» суал гун мадни хъсан жезва.

ГьакIа заз и макъалада диндикай рахаз канзава, и рекъелди чи сур девиррин чIехи халкьарикай диндал лап кIив къувазнавай этрусрин диндикай ва и мисалдалди диндин хийирдинни зийандикай рахаз канзава.

Чна дин лугьудамаз канз-таканз илим чи виликай куьжуькьзава. Дин илимдин, илимни диндин акси йа лугьуда, анжах абур са медалдин кьве пад йа, абуру кьведани санал инсанрин са чIехи кIватIалдин фагьумрин битаввал туькуьрзава. Диндин къайда-къанунар илимдин къайда-къанун­- рихъ галаз дуьз къвезвач. Эгер динда тIебиатдин чIехи къуватрал са шакни ттавуна чIалах хьун кьабулзаватIа, илимди гьа къуватар хьун успатун тIалабзава. Инсанди тек чIалах хьана кьабулзавай затIар илимди успатна кьабулзавай затIарилай къат-къат пара йа. Динда гьа «кьуру» чIалах хьуналди кьабул хьанвай дуьнедин часпарар авач, анжах илимда успат хьана кьабулнавай дуьнедин часпарар гзаф дар йа ва и часпарар кIеле хьтин мехIкем цларивди кьунва.

«Илимдин дуьнедин часпарар дар йа» лугьу­нин мана тIебиатдин ахъа ттахьанвай сирер илимди ахъайнавай сирерилай гзаф пара хьун йа. Идалди заз чи уьмуьрда илимдин рул тIимилриз канзавач. Илимди техникада авунвай агалкьунар лагьана куьтехI тежединбур йа: жибиндин телефондилай космик апаратрал кьван илимдин магьсулар йа, илимдиз и кьил, а кьил авачир галак­- тикайрикайни са ултрамикроскопдивни акван тийизвай атомдин къене патарикай, адан йадрода авай цуьлуь-куьлуьйрикайни хабар ава. Эгер чна чи хийалра атом ччилин шар кьван чIехи авуртIа, адан йадро хали кьван жеда. Илимдивай гьа йадродин къене авай енержи акъудна адакай хийир къачуз жезва! Бес има илимдин гьунар ттучни? Илимдиз инсанар, гьайванар, къушар, ттарар, хъчар ва масабурни хъсан ччида, абур начагъвилерикайни хуьз ччида. Инсандин сагъвал хуьзвай хирургар, терапефтар, психологар, са гафунал, духтурар вири гьа илимдин рекъе авайбур йа. ЙатIана илимдиз инсан вири патарикай хъсан чидач, парапсихологийа психологийадин са хел йа, анжах и предмет чи мектебра, институтра физвач. «Психологийа» гафунин сад лагьай пай «пси» (руьгь) гафуникай (кавказдин албанрин чIалал «усби», чечен чIалал «упси» ‘руьгь’ лагьай гаф йа), кьвед лагьай пай «лог» (‘рахун’, гила ’илим’) гафуникай (грек чIалан «логос», лезги чIалан «луькIуьн» гафарихъ галаз сад йа) туькуьр хьанва. АкI хьайила «психологийа» — нормал, парапсиходогийа – нормал ттучир руьгьдикай ччирвилериз лугьуда; и ччирви­- лерни диндиз талукь йа.

Илимди тIебиатдин сирер ччирна абурикай инсандиз хийир гудин рекъер къалурзава, диндини тIебиатдин сирер ччирна абурукай инсандиз хийир гудин рекъер къалурзава. И рекъер, и методар гьардаз вичинбур ава. Гьавилей диндивай илимдин хьтин рекъер тIалабин дуьз ттуч, адаз илимда авачир вичин рекъер ава. Илимдивай вичин рекъерив, методрив инсандин руьгь михьи ийиз жедач, анжах и кIвалах динди вичин рекъе­рив кьилиз акъудзава. Михьи руьгь вуч йа? Инсандин михьи руьгь ам харчи рахун ттавун, масадаз пис фикирдивди килиг ттийин, пехил ттежен, тапарар ттийин, чуьнуьхуниз негьин, вичин залан ацукьун-къарагъунрал масадаз чешне къалурин, жув кан ттежен (эгоист ттежен), жуваз са ккал хьайила къуншидиз кьве ккал кан жен (алтруист жен), жуваз авай артухдикай кесиб кьил хуьзвай къуншидиз гун, къанихвал шайтIан­дин амал тирди ччир жен йа. Ибур ва маса ихьтин руьгьдин михьивилин къилихар гьамиша вичив хуьн патал тIебиатдин са гьихьтин йатIани чIехи къуват рикIел алаз жен, гьада «кхьей» къанунриз митIигъ жен, гьадан пак рекъелай алат ттавун масадаз къалурун патал ваъ, вичин руьгьдин са бурж хьиз кьабулин. ТIебиатдин ихьтин чIехи къуватар хьунал, абуру чун анжах дуьз рекъиз гъунал рикIивай чIалах жен. Сада лагьайтIа хьи, зун гьа чIехи къуватар галачизни руьгь михьиди жеда, ам йагъал йа. Йегипетвийрин мифологийада «Ба» ава. Ада анжах чи лезги чIала авай «баъ» (отец) мана гузвач, ам чIехибурун чIехиди, виридаз диг рехъ къалурзавай, виридаз акьул гузвайди, садрани гъалат галачирди, инсанрин вири чIехи кIватIалриз нукьсан галачир рехъ къалурзавай майак йа. Чи тухузвай кIвалахрин гьахъвилел, дуьзвилел чна гьадаз жаваб гузва.

Лап дегь чIаварилай инухъ дуьнедал гьар халкьдиз вичин дин хьанва. Инсанриз илимдикай гьич са хабарни авачир чIавуз абурун вири ацукьун-къарагъун гьа диндин гъиле авай. Гьар халкьдиз вичин гъуцар, чипин чIалал абурун тIва­рар, гъуцарин хзанар, мукьа-кьилийар ва гьар садаз вичин атрибутар (везифайар) авай. Къадим халкьарикай виридалайни кIеви дин гувайбур этрусар хьанва. Этрусар Италийада Рим културадин бине кутурбур, чебни са мус йатIани Италийадиз Виликан Азийадагъ (къенин Турцийа алай накьварилай) атанвайбур ттир. Этрусрин култура, ацукьун-къарагъун, абурун кьил хуьнин вири патар диндал акI аруш хьанвай хьи, абуруз чпин уьмуьрда, чпин гьар йикъан кIвалах­ра саки инсандин рул аквазвачир, чпи ийизвай, кьилел къвезвай вири крар гъуцаринди йа лу­гьуз­вай. Абуру чпин шегьерар йегъийрикай хуьн патал кIелейар эцигзавачир, кьушунар гьазурзавачир, анжах вахт вахтинда гьа шегьерар гъуцари хуьн патал дуайар (кIелер) ийизвай. Абуруз «авилар» (чи чIалал «сугуйар», урус чIалал «надзиратели»), «рилар» (чи чIалал эскеррин дестейар) авай, анжах абур чпин, этрусрин гъуцари (чIехи гъуц Тина) эцигнавай къайда-къанунар хуьн патал ттир. Къенин чи лезги чIала авай «кIелун» гаф гьа этрусрин чпин шегьерар хуьн патал ийиз­вай «кIел» (дуа) йа (лезги чIалан «кIеле» ‘крепость’ гафуни «душмандикай хуьн» мана гузва; чечен чIала «кIел» дувул урус чIалан «спасать» лагьай гаф йа). Этрусриз гьар «кIел» авунин махсус текст авай, жуцийри (диндин чIехи ксари) а текст кIелзавай, анжах лап чIехи жуцийриз а текст дигишардин, гьакIни вичелай лугьудин ихтийар авай. ЧIехи гъуц Тина къаланвай къайда-къанунар хуьзвай авилрин руьгь гьамиша михьиди йа, и жегьетдай абур виридалайни девлет авай ксар гьисабзава. Этрусри кхьизва: «Тиндин авил хьиз «цисум» (эбедивал) кIватIа».

Этрусрин фикирдалди, эгер вун михьивилин рекъей акъатнаватIа, Тиндин къайда-къанунриз килигзавачтIа, тIалари къунватIа, ви ччанда «пис» гъуцарин руьгь гьатнава, вучиз лагьайтIа, вуна абур гьисаба къунвач, абуруз вахтинда лазим садакьайар ганвач. Эгер вуна Тиндин къайда-къанунрихъ йаб акалзаватIа, жуван руьгьдин михьи­вал хуьзватIа, вуна «хъсан» гъуцариз вахтинда чпин садакьайар гузватIа, вун гьабурун хъендик кува, кьейилани вун мутлакь ччан хтана гъуцраз элкъведа. Этрусри гъуцариз кьве жуьре садакьа гузвай: «трин» магьсулрив, «флер» — гимиш-къизилдив. Магьсулар кесибриз пайзавай, гимиш-къизилрив шегьерар туькуьрзавай, рекъер, каналар чугзавай. Этрусрин «Оратор» тIвар алай са тIимтIалдал икI кхьенва: «Ччан хуьн патал асас харжар дарманриз ваъ, «флер» хьиз це» (лезги чIалаз элкъуьрайла).

Этрусри гьатта гъуцаривай гьабуру эцигнавай къайдайар хуьн патал куьмек гунни тIалабзава. Фад-фад саркафаграл ихьтин кхьинар дуьшуьш жезва (лезги чIалаз элкъуьрайла): «РамтIас, 28 викIегь авил ракъура», «Жатрумда авай гъулгъу­ла туьхъуьрун патал викIегь авилар ракъура». Абуруз акI жезвайхьи, саркафагда авай мейитди и тIалабар гъуцарив агакьарда, гъуцари авилар ракъурда ва гьа авилриз вирида куьмек гана канда, вучиз лагьайтIа, абур гъуцари ракъанвайбур йа. Эгер чIехи вазифада авай этрусди Тина эцигай къайдайар чIурзаватIа, адаз чIехи туьнбуьгьар гузвай. Ихьтин туьнбуьгьар этрусрин арада гзаф хци жаза ттир.

Археологриз этрусрин Пирг шегьердай винел кхьинар алай къизилдин пуд «ччар» (фолга) жагъана. Абурукай садан винел финикийа чIалал, кьведан винел этрус чIалал кхьенвай. Этрус чIалан фолгадал «Тмиа кьисас гьарамзава» кхьенва. Ви са вуж йатIани, ни йатIани кьенватIа, ваз адан кьисас къахчун гьарам гьисабзава. МидегIадиз жаза гудин гъуц Астре ава, кьисас гахчун гьадан вазифа йа. Ваз гъуцран кIвалах тухудин гьахъ авач. Вун сурун секинвилелди кисна акъваза. Ви мидегIадиз жаза Астре гъуцра мутлакь гудинди йа. МидегIавал шайтIандин кIвалах йа. И рекъел­ди этрусри несилри кьисас паталди са-сад кукIарунин вилик пад къазвай.

Этрусрин диндикай ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда. Ихьтин динди гьа этрусар хьиз диндал кIевибурун арада хийир гуда. Ихьтин чIехи дин гувай этрусар и дин кьабул ттийидин, жуваз кани шеъ йаракьдин гужунив къачудин йагъидин вилик ажуз йа. Этрусри Рим шегьер эцигна, къунши сабинриз эверна санал чIехи култура туькуьрна, цивилизацийадин вини дережадиз акъат­на. Къвердавай Римдиз маса халкьарни, гьамни грекарни атана. Абуру Римдик гъулгъула кутуна, ахьтин чIехи гъуцар авай этрусар абурун вилик ажуз хьана. Этрусрин эхиримжи пачагь Тарквиний Римдай гагьатна вичин дуст Порсенан патав фена. Порсеназ римвийар чукурна, ана этрусрин пачагьвал туьхкуьриз канз этрусрикай кIватIай кьушун гваз атана Рим элкъуьрна къуна. И чIавуз Порсенан лагердиз Муций тIвар алай са жегьил римви атана Порсен рекьиз кан хьана. Ам этрусри къуна. Ада вичиз са куьникайни кичIе ттучинди успат авун патал вичин эрчи гъил цIал эцигна ккана. Порсеназ им акурла, гъуцарин крарал мат амукьна, гадани ахъайна, Рим элкъуьрна къунвай кьушунни гуваз вичин шегьердиз хтана. Динди чун гъуцарин чIехивилел, гьахъвал квахь ттахьунал, инсанриз гьуьрмет авунал чIалахарзава, анжах са ттапрукьди чун алцурарзава, угъриди чи мал чуьнуьхзава, гъуцаринни куьмек чав агакьзавач. Чи къенин дуьнеда дин гзафбуруз ава, анжах виридан руьгьер сад хьиз михьи ттуч. Кьуд пад пехилвили, эгоизмди, темехIди къунвай дуьнеда дин кIевиз къунвай кас ажуз жеда.

Илимдин кIвалахни гьакI йа. Са ни йатIани атомдин йадрода авай энержидикай хийир къа­чуз­ватIа, са масада гьа энержи шегьерар, инсанар терг авунин патахъ туькуьрзава. Биологри ахьтин микробар жугъурнава хьи, абуру инсандин организмадиз гьахьна адан ДНК-да авай начагъвилин атом-групар (звенойар) сагълам звенорихъ галаз дигишарзава. ИкIа са несилдик квай набутвал арадай акъатзава. Идаз урус чIалал «генная инженерия» лугьуда. Ахьтин биологарни авахьи, абури жугъурай микробри инсандин ДНК-да авай сагълам звенойар инсандик начагъвал кутадай чIуру звенойрихъ галаз дигишарзава. Гьа вилей алай айамда «генная инженериядин» тажрубайар дуьнедин илимда къадагъа авунва.

ГьакI йатIани, къе чаз илим герек хьиз, динни герек йа. Абуру кьведани, гьарда вичин рекъерив, чаз са гьихьтин йатIани хийир гуз алахъзава.

Ярали ТIИГЬИРЖАЛВИ,
Дербенд ш.