Къилав хуьруьн христи килиса Албан чIаварин тарихдин дарамат я. Адан акунар заз Къумда, Лекитда, Варташанда, Нижда, Нуьгдида, Кишда ва масанра акур килисайрилай тафават квайди тир. Са кар яз, килисаяр къакъан — дуьз чкайрал (цавариз мукьвал) эцигун адет я. Къилаврин (Къилав, МаскутI вилаятдин шарвалдин тIварни тир) килиса хуьруьн Рагъ акьа­дай (гуьлуьз килигзавай) гуьнеда ава ва гуьнеда эцигнава лугьуз, адан архетектура эцигунрин кIалуб масакIа я.

Дарамат канвай хъпи накьвадикай тир куьлуь (10х20х05) керпичдив хранва. Чун и храмда, кам- кам экъвена, гьар са къван тупIалайна…

Килисадал эцигай тарих ва маса сур чIаварин кхьинар аламач. Килисадин ракIарар, дакIарар (са кар яз абур пак чинар тарцин карасдикай расдай), зенг ягъадай цIурцIун ВАНГАР (колокол) аламачир. Дараматдиз пара килисайра авачир къава жедай кирким, экв аватдай тавунар ава. Килисадин РагъакIидай патан кьве ракIарин кьилин карцIалдин винел кхьинар алай. Сифте чаз абур алупан кхьинар хьиз хьана хваши хьанай. Гуь­гъуь­най дикъкъетдив килигайла ибур цIийиз чIугунавай цемент галай сувагъдин винел кхьенвай гьай чIалан кхьинар тирди кьатIанай. Вични са ракIарин винел алай кхьинар са ни ятIани зубилдив гатана алуднавай.

Са версия хьиз (кьатIун хьиз) лугьуз жеда хьи, Ирандин пачагьри нупадин гъилда Къавкъаздин Албаниядин чилерал иранвияр (дагъви — ттагъ ганвайбур, тат — горские евреи, бабияр, терекемеяр, ва мсб.) куьчайла Къилавдиз атайбур мусурманар я лугьуз килиса иеси авачиз амукьнай. Гуьгъуьнай Соведин вахтара и пак килисаяр авай хуьрериз Григорян эрменияр куьч жезва ва абур килисайриз иесяр акъатзава. За амани лугьун хьи, ЧIехи Ватандин дяведилай инихъ дагъвияр Пакудиз куьч жезва ва республикадин Хизи, Девечи ва Сиязан районра агьалийрин сан тIимил хьана.

Гьа и процесдин гелерни Къилавда акуна чаз. Персери басрух гайи лезгияр дагъларихъ куьч хьана, Иранрин пачагьри гужунив куьчай татри Пакудихъ ялна, килисаяр авай хуьрериз куьч хьайи эрменияр Къарабагъда хьайи дяведилай кьулухъ РагъакIидай патай атай азербайжанвий­ри эвезна. Паралел гъайитIа, Албан христиан килисадиз иеси акъатай эрменийри и храм чпинди ийин паталди чпин кхьинар артухарзава ва абруз акси тир азербайжанвийри и кхьинар чIурзава.

P.S. Чна килисадин шикилар ягъаз акуна чав са кас агатна, вич и тарихдин абидедин къаравул тирди баянна. Ихтилатдин резюме хиз: Дарамат, Шабран райундин медениятдин идарада къайдиятда ава. Анжах я реставрация ийидай, яни къаравулдиз мажиб гудай планар авач.

Пакудиз хкведай рекъе зи фагьумда авай жузунри заз секинвал гузвачир: Яраб! Вуна чун вучиз икьван ажузарна? Вучиз ва гьикьван чIавалди чун и дуьнедин элкъвезвай тарихдин чархунун кIаник пата жеда?! Яраб, чи бахтара ЯР акьуй лугьуз чна вучин герек ятIа?

Абир ЭчIехви