Дагъустандин сур лезги хуьрерикай садни Крар (Кара — Куьре) хьуникай заз хабар авай. Хъсан хьана зи “тIал” чиз Камран стхади зи и къаст рикIе тунач. Чун-зун, Айваз малим ва Камран стха Кара-Куьредай тир хъсан инсан Алимагемедан машинда аваз и хуьруьн цIуру сурариз фена. За кхьизвайди «Рекъин кхьинар»(дорожные заметки) я. Яни вахт (тади мажал) тIимил хьуниз килигна (Кара-Куьредин сурара чун вирини — вири хьайиди тек 1сят я) кхьизвай куьруь малумат я. Крар (Кара-Куьре) хьтин къадим пун авай хуьруьн этнографиядикай са вуч ятIа кхьин патал­ди тIимил хьийитIа, са гьафта и хуьре уьмуьр­на — «квалахна» канда.

Крар пелел алай кIеле хуьр я. Хуьруьн кьуд пад сурар я. Сифте хуьр пелен Кефер пата Гатун дагъдин къаншарда авай. Ина сур хуьруьн чкIанвай кIвалерин, килисадин, мискIиндин хандакIар, цлар амазма. ЦIуру хуьрун кIвалерин чинри Гатун дагъдиз килигуни вичи Крарин Албан чIаварин хуьр женикай хабар гузва. Мадни и хуьре Албан чIаварин пуд лишан — символ амай. Садлагьайди, Албан чIаварин христиан хашар алай сурун къванер авай сурар (Гила а сурариз эрмени сурар лугьузва). Чаз аниз фидай вахт амукьнач. Кьвед лагьайди, хуьруьн РагъакIидай пата хуьр алай пеленни — кебет алай пелен арада авай ЗИККУРАТ. (курган) Пуд лагьайди, зиккуратдин къвалав гвай пелел алай кебет. Чаз ГУЬМБЕТ хьиз чидай пIириз, кара-куравийри кебет лугьуда.

Зиккурат — курган

И пел, гъилин туькIуьрун тирди (рукатворный) чир жен патал пелен накьвадиз дикъкъетдив килигун бес я. Пелен накьв чирх галачир хъпи (шире) накьв я. Патав гвай хуьр алай пел, кебет алай пел чирх ва къванер галай тIебиатди туькIуьрнавай пелер я. Садни зиккуратрин — курганрин винел чи адетриз дигай яз кьенчIебдин (гуьгъенай шуьшедин) къапар хана адан ванар Гъуцариз ракъурдай адет авайди тир. (Чаз и фактуник къекъведай вахт амукьнач.) Гаф авачиз къисмет хьайитIа, Крариз хтана канда.

Кебет — Гъуцариз къурбандар гудай къван

Лезги мифологияда гьар йисан няметар кIватI­на кьилиз акъудайла (Яран суварилай зур йис ахпа — 21 сентябрдиз) Гъуцариз ирид цIегь тукIуна (якар жемятдиз пайна) адан ирид орган кана адан арамат галай гум цаварал ракъурдай адет авай. Гуьгъуьнай и сувар маса рангар ва мифар алава авуна мусурманрин Къурбанд сувар хьиз тарихдиз аватна. Крарин Къурбанддин къван пара мас авай тарихдин артефакт я. Адан аналог гьеле зал дуьшуьш хьанвач. Гила а къванцикай хуьруьн жемятри пIир хьиз менфят къачуз­ва ва и къванцел чпи гьазурай няметар эцигзава, чпин канивилер мецерал гъиз дуьаяр лугьузва. И къванцел шураяр, къенфетар ва маса няметар жеда лугьуз и пелел ара датIана лиферин капIал жезва. Заз а къванцел акъахун патал галай гурарни акуна… Маракьдин кар ам тир хьи, кIарас кьитI тир (гьуьлелай пара къакъанда ава лугьуз Крара тарар экъечIзавач) Крара а гурарин кIаник галай, цIуру гурарин амукьунар садани тухузвач. Кебетдин къвалав са Исламдин чIаварин Шихдин сурун винел туькIуьрнавай пIирни ала. (аквар гьаларай кас фагьум хци алим тир. Ада вич Кебетдин патав кчука лагьана виси авуна ва тарихда тунва.)

Хкарин сурар

И къурбандар гудай къванцин Рагъакьатдай къибледик килигзавай гуьнеда(хура) пара чIехи чилел мусурман сурар ава. И сурар экъвена фикир гийила чаз акуна хьи, сурара мусурман лишанрихъ галаз санал Албан чIаварин символарни ава. И фактуниз килигна чавай и сурарин пун и хуьруьз сифте Ислам дин атайла (X — XII вишйи­сар) ктунвайди я лугьуз жеда. Сурариз хуьруьнвийри ганвай тIвар жузурла Алимагьамед стхади гайи жавабни тажубдинди тир.Хкун сурар…

Баркаллагь! Кривийри и тарихдин топоним хвенвай. ТIварци вичи-вичин мана лу­гьуз­ва… Гаф авачиз чирх галай гуьнеда (70%) хакарив эгъвенин регьятни я, фадни кьилиз акъатда.

Алимагьамед стхадивай тIалабна чна Крар хуьрелай машиндаваз цIар ягъана, цIуру мискIин, Агъакиши бадин пIир, МуьхцIер, Лацу кьвалун кIан, Жигьил пIир ва масабур акуна… Дуьз я, за «Крар — наме»кIелнавач. (пара масан ктаб я) КIелнавачтIани, за кьатIизва Крарин тарих пара сурди я. Крарин къенин югъни рикI шадардайди я. Буба и хуьряй тир Сулейман Керимова Крара уьмуьрзавай гьар са касдиз суваррихъ пул пайзава. Ада Крар, ЦIийи Крар ва Усухчай хуьрин жемят­риз са шумуд миллион рублдин куьмекар авунва. Хуьре цIийи мискIин эцигун, куьчейриз ишигъар чIугун, хуьруьз кьилди канализация чIугунни и касдин меценатвилин крар я. Сулеймана хуьруьз дагъдай яд чIугван патални пул чара авунва. Чаз и малуматар гайи Алимагьамед стхадин рахунрилай кьатIиз жен четин тучир хьи, кривийри чпин шира хуьруьнвидалди дамахзава. Бубайрин са мисалда лугьудай. Михьи рикIей халкь паталди авур сувабдин крар буьркьуьдазни аквадайбур ва бишидаз ван къведайбур жеда.

P.S. Край акьатирла чал са сала станокдал керпичар атIузвай са хзан дуьшуьш хьана (станокди са юкъуз 1000-1200 керпич атузва). Им хъсан символ тир. Са чIавариз «переспективар авач» лугьуз арандиз куьчарзавай дагъдин хуьре керпичар атIана кIвалер эцигзаватIа, чи ватан аваран жеда лагьана умуд ама.

Абир ЭчIехви