Алай йисуз Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир дидедиз хьайидалай инихъ 120 йис тамам жезва. Тарихдин жигьетдай им акьван гзаф вахт туштIани, инсанрин уьмуьрда 120 йисуз са шумуд несил кIвачел къарагъзава, дагъларин вацIарай хейлин ятар авахьна физва, шумудни сад гьукуматар ва гьукумдарар дегиш жезва. ЯтIани халис шииратдин мейваяр, абурухъ галай кьетIен атир вахтаривай тIимилар ийиз хьайид туш. И кар субутзавай делилрикай сад лезги шаир Хуьруьг Тагьиран сивин жавагьирар къенин юкъузни неинки вичин хайи халкьдин, ва гьакIни маса миллетрин векилрин рикIерани мецера амукьун я. И кар мадни субутзавайди мартдин вацран кьвед лагьай паюна Дагъустан Республикадин Президентдин эмирдалди шаирдин юбилей абурдивди кьиле тухун патал махсус тешкилатвилин комитет хкягъун я.
Хуьруьг Тагьиран уьмуьрдин гъал са акьван яргъиди хьанач. Вичин 65 йисни тахьанмаз, ам рагьметдиз фена. Аял вахтар Азербайжан пата жафадикни зиллетдик хьана, жегьил яшар, хзан хуьн патал, фу хурерай, яд хуларай хьана, къелечивал ийиз акъатна. Яшар хьайила гьукуматар дегиш хьана, шаиррин гафарихъ къимет хьайила, адаз сагъ чан амукьнач. Гьавиляй вич СССР-дин Кьилин Советдин депутатвиле хкягънавай чIавуз сечкичийрихъ галаз рахун-ихтилат авун патал рекье авай чIавуз Хуьруьг Тагьир вичиз акьван рикI алай лезги халкьдивай ажалди къакъудна.

Гьихьтин кас тир Хуьруьг Тагьир? Зун, адан гъвечIи хва, буба рагьметдиз фидайла, 13 йисни бегьем тахьанвай аял тир. Гьаниз килигна, зи рикIел хкунар гьа чIаванбур я. Зун хзанда лап кIанин, — цIуд лагьай аял тир. 1936 — йисуз Тагьираз хьайи кьуд лагьай аял хва тир. Адалай вилик мад са хва квай, адаз Тагьира вичин бубадин тIвар — Алим ганвай. Кьвед лагьай гададиз гудай тIварцIихъ къекъвезвай вахт урусрин машгьур кхьираг Максим Горький кьена, вири газетрайни радиодай гьадакай рахазвай йикъар тир. Тагьира вичин юлдаш Гуьлуьшаназ лагьана: «Чаз чIехи хва Алим ава, гъвечIиди Максим хьурай. Им виридаз играми тIварни я, стхадин тIварцIихъ галаз кьунвайдини».
Анжах, Максимаз гъвечIизмаз ярарин азар атана, рагьметдиз фена, адан тIвар амукьна. 1946 — йисуз зун дуьнядиз атайла, а тIвар заз гун хъувуна. Гила Хуьруьг Тагьиран вири хзандикай амайди тек са зун я. Зазни пуд велед хьана. Бубадин тIвар гайи хва армияда телеф хьана. Гена, Аллагьдиз шукур, зи гъвечIи хва Арсеназ эркек велед хьана, адал чна Тагьир тIвар эхцигна. Им чи хзандин куьруь тарих.
Гила чна Хуьруьг Тагьир рикIел хкун давамарин. Дидедин ихтилатрай, буба аялрин тербиядиз фикир гудай итим тир. Хзан къалин, тIуьн тIимил тир чIавара вичин аялри «Чун гишин яз амукьзава, недайди бес жезвач» лагьайла, ада жаваб гудай: «Балаяр, къапуна недайди гзаф авайла, тух жедалди неъ, тIимил авайла, куьтягь жедалди». Гьавиляй Хуьруьг Тагьиран алатай асирдин 30-йисарин гзаф шиирра гъиле ихтиярар авайбуруз арза-шикаят ава:

Комисадиз арза

ТIалабзава квевай са шалвар, комиса,
Шалвар авачиз ава дарвал, комиса.
Лап хьанва гил халкьдиз акварвал, комиса,
Алуд залай и еке арвал, комиса.

Дуьз я лагьана хкудна куьн чна,
Кьвед авайдаз вучиз гуда, чин кьуна?
Ацукьдани кисна чун кIвалин пуна?
Килиг ман куьн, гьикI ятIа зи гьал, комиса.

Ришветдиз

И кар тежез завай эхиз,
Заз еке хифет хьана хьи.
Чир хъжезвач кавха-фекьи —
Гила вири ришвет хьана хьи.

Инсаф авач кIусни вакIахъ,
Гьикьван къвазда кесиб дакIахъ.
Ришветралди ийиз кIвалах,
Фялейриз зегьмет хьана хьи.

Низ чида

Шумуд сефер лагьана селсоветдиз,
Амни килигдач эсиллагь минетдиз.
Эгер и гьал кхьейтIа за газетдиз,
Яб гудатIа, гудачтIа заз, низ чида.
Мегер тиртIа селсовет вич зи мукьва,
Гьинлай хьайитIани гудай хьи чка.
Аквада са къуллугъ ада заз пака,
Лагьана умуд жедатIа, низ чида.

Мискин Тагьир, ая на чIалар тамам,
Къерех ая гъиле авай ви къалам,
Жуван мецелай чIехидаз це салам.
ГьакI авурла, белки, кар кьилиз фида.
И шиирри неинки тек са Тагьиран кIвалин гьал къалурзава, абур гьакIни вири жемятдин гьал-агьвалдикай рахазва. И ва маса шииррай чаз гьакIда чир жезва, вучиз Тагьираз халкьдин шаир лугьузватIа. Адан яшайиш, ацукьун-къарагъун, фикир-хиял вичин халкьдин уьмуьрдихъ галаз сад тир, сих алакъадавай. Адаз чарадан рикIикай хабар хьун, кIевевайдан куьмекдиз фин, гьарайдиз гьай лугьун адет тир. Мисалди лугьудайвал, ам вичел алайди хтIунна, алачирдаз гудай кас тир. И барадай са дуьшуьш рикIел хкин.
Хуьруьг Тагьир Дагъустандин Халкьдин шаирни тир, СССР-дин Кьилин Советдин депутатни. Гьар сеферда къайгъуяр аваз Магьачкъала шегьердиз атайла, ам шегьердин мугьманханада акъвазуниз мажбур жезвай. И кар фикирдиз къачуна, республикадин гьакимри Тагьираз Ермошкинан тIварунихъ галай куьчедай амукьдай кIвал чара авуна. Гьеле са юкъузни а кIвале ацукь тахьанмаз, ам депутатвилин рекьяй эверуниз килигна, цIийи кIвализ куьлег яна, Москва шегьердиз фин мажбур хьана. Са гьафтедилай элкъвена хтай Тагьиравай вичин куьлегдалди кIвалин рак ахъайиз хьанач. Кьил акъат тавуна, рак гатайла, кIвалей къецел таниш тушир са итим экъечIна.
-Вун вуж я, я стха, вун зи кIвале вучиз авайди я? — лагьана хабар кьур Тагьираз кIваляй экъечIайда гьая авачирди хьиз жаваб гана:
-Им гила зи кIвал я, — лагьана, ам кьулухъ элкъвена. Ахпа вилик вад-ругуд аялни кутуна паб къецелди атана.
-Ваз гила, -давамна кIвалин «цIийи иесиди», — и аялар куьчеда туна, текдиз ина ацукьиз канзавани? Валай а кар алакьдатIа, зун пабни аялар галаз куьчедиз гадарна, ша ацукь.
-Залай а кар алакьдач, жув ацукь аяларни паб галаз, — лагьана, Тагьир кьулухъ элкъвена Обкомдиз хтана, вичиз ацукьдай маса, са гъвечIи кIвал жагъурун тIалабна.
-Бес, ваз чна кIвал гайиди вуч тир? — хабар кьурла, ада хьайибур ахъайна. Обкомдин секретарди тадиз телефондин трубка хкажна, милициядиз эвериз кан хьана, хъел кваз лагьана:
-За а къурумсах вичин гурцIуларни галаз исятда кIваляй чукурда!
Тагьира минетдив туьнт секретар акъвазарна:
-Кямир, я стха, абурук. А касди дуьз лугьузва: вучда за, тек итимди, еке кIвалерикай? Зун са къунши галай гъвечIи кIвале туькIуьра, рахун-луькIуьндай касни жеда къвалав, артух михьивилер авунни герек къведач. Заз хуре дуьз кIвалер ава, гьаниз хъфей чIавуз зун кIвачер яргъи авуна ацукьда.
Гзаф муькуь дуьшуьшрани гьа ихьтинди тир Хуьруьг Тагьир. Бубадикай рахадайла, зи рикIел адан ихьтин гафар хкведа:

Мискин Тагьир, кесиб я вун датIана,
Хьайи уьмуьр ви гьурбатра ктIана.
Гила ви фу михьидаказ атIана.
Бес вуч ийин, стхаяр, икI хьайила,
Вири уьмуьр дарвилеваз фейила?

Къачун чна Совет гьукумат парчум хьанвай генг йикъар. Шииррикай манияр хьанвай, халкьдиз рикI алай, тIвар-ван акъатнавай, Дагъустандин халкьдин шаир лагьай тIвар ганвай Хуьруьг Тагьир са сеферда пашман яз Магьачкъаладай кIвализ хтана. Къулан къерехдив вичиз рикI алай чкадал ахцукьай итимдивай юлдашди жузуна:
— Ана гьикIхьана, я итим, вун гугьуьлар чIуру яз хтана хьи?
-Бес, жедачни, гьазур авуна, чапдай акъудиз тухвай ктаб чапханада кьабул тавуна, кьулухъди рахкурна.
-ГьикIа, вуч себебдалди?
-Лугьузва хьи, ктаб ачухдай партиядиз ва яхуд Лениназ талукьнавай шиир авачиз акъуддач.
Са шумуд йикъалай «Компартия ава чахъ» шиир туькIуьрна, хъуьтIуьн мекьи чIавуз яшар хьанвай шаир мад меркездиз хъфена.

Компартия ава чахъ

Яратмишай чи садвал,
Халкьдиз гайи азадвал,
Бахтун фанар куькIуьрай,
Совет власть туькIуьрай,
Арадиз акъудай гьахъ
Компартия ава чахъ.

Халкьар садав агудай,
ТIурфанрикай хкудай,
Хиялар тухвай кьилиз,
Ишигъ гузвай дуьнядиз
Ракъини хьиз, гьар патахъ
Компартия ава чахъ.

Кьилиз акъудна макьсад,
Тергна душманар са-сад,
Халкь девлетлу авуна,
Яратмишдай коммуна,
Кутазвай чак мад дамах
Компартия ава чахъ.

Элдин яшайиш къулай
Хьунухь патал мукьувай
Фикир гана лап дерин,
Азад ва ислягьвилин
Хкажна кьунвай пайдах
Компартия ава чахъ.

Хуьруьг Тагьир вахтунин тIалабунри мажбурнавай шаир тир. Адаз «Селминазни» «Гьуьруь», «Сунани Къурбан», сатирадин поэмаяр «Балашан кац», «Агъакишидин лам» ва масабур хьтин эсерар туькIуьрдай вахт амукьнач. ЯтIани, шаирди хайи халкьдин рикIера тайин чка кьунва ва яргъал гележегда къуватдай ават тийидай эсерар туькIуьрнава.

Максим Алимов,
Лезги Кхьирагрин КIватIалдин къил