Чун хуьзвайди чи чIал я,
Четин, гъам квай чIавара.
Эгер чIал чи квахьайтIа,
Халкьни квахьда цаварал.
Хайи чIал. Инсан паталди ам гьикьванни азиз, гьикьванни масан я! Алимри гьисабунрив, дуьняда 4 агъзурдив агакьна чIал ава. Ахьтин чIалар ава хьи, абурал миллионралди инсанар рахазва, ахьтинбурни ава хьи, абурукай лап кьадардиз са аъзурдилай тIимил тир халкьари менфят къачузва. Бязи чIаларал литература лап вилик фенва, бязи чIалариз лагьайтIа, гьич кхьинарни авач. Вири чIаларин арада чаз багьа тир са чIал ава: лезги чIал! А чIал хьи, чна сифтегьан гафар адал лагьанва, адалдини чун жуванбурув агатнава, хайи тарих, култура чирнава. Гьавайи лагьанвач, инсанди гаф авай чкадилай авалзава. Сад лагьай сеферда чна лагьай гафар вири уьмуьрда чахъ галазни амукьзава. Сад лагьай гафуналди, инсандин къене хайи чIалани вичин бине кутазва. Инсаният вилик фин паталди, ада вичин тежриба несилрилай несилрал хайи чIалал гун герек я. И жигьетдай дидед чIал виридалай багьа са нямет я.
Лезги чIалан проблемайрикай, ада чи халкьдин уьмуьрда къугъвазвай ролдикай фагьумун гьар са касдин гьече я. Вуч хъсан я хьи, и меселаяр лезги поэзияда фад-фад къарагъарзава. ЧIехи канивилив, чимивилив, дамахдивди хайи чIал теснифзава чи зарийри:
Зи чIал, вун зи мез-луькIуьн я, дамах я,
Зи диб я вун, эдеб, руьгьдин булах я.
Зи тур я вун, зи къалхан, зи нефес я,
Зи гъалибвал, зи кIанивал, гьевес я.
(Фейзудин Нагиев «Мез ва чIал»)
Дидедин чал, дидедин чIал-
Бубайрилай аманат чал!
Вун — лезгидин вилин нине,
Вун — зи халкьдин руьгьдин бине,
Вун — зи хайи диге масан,
Вун — ватандин кIукIуш кьакьан…
(Билал Адилов «Дидедин чIал»)
ЧIал — миже я дидейрин
Михьи, гьалал некIедин.
Азадвилин женгера
Чи бубайрин гьекьедин…
(Зерифа Касумова «Дидедин чIал»)
И шиирра халкьдин хазина тир чIал хуьзвай, адан къайгъуда даим акъвазнавайбуруз авторрин патай гьикьванни чIехи гьуьрмет ава!
ЧIалан чIехивиликай, кьакьанвиликай ихтилатзава Арбен Къардаша. Зариди дидед чIалан гьар са инсандин уьумуьрдавай кьетIенвал, кIелдайбурув вичиз махсус устIарвилелди агакьарзава:
Анжах вун зи ивидани бейнида
ХьаначиртIа, туширтIа вун зи мез яз,
Рази тир зун: вун заз чIал яз гайида,
Зун халкьунал ви са гаф яз, са сес яз…
Авайвал лугьун герек я: кIвале аялдиз хайи чIал чир тавун, ам ругьдин жигьетдай вичин бинедикай яргъаларзава. Нетижада, несилрин арадавай авсиятарни чIур жезва, инсанди вичин халкьдиз хас тир иер жигьетар квадарзава. Гьавиляй мез ахъайзавай чIавалай аял хайи чIалаз канивилин руьгьда тербия авун лазим я. А чIалаз хьи, адал чIехи классикар тир СтIур Далагьа, Етим Эмина, СтIал Суьлеймана туькIуьруьнар авуна. Хайи чIалаз канивиливди агатунин чешне къалурзава чаз Келентер Келентерлидини. «ЧIал хкида» шиирда зариди хайи чIал къацIурун гьаларикай вичин къалабулухар къалуруналди, чIалан къайгъуда амукьунин важибвиликай ихтилат кудзава. Келентера чIалаз гьурьметуниз, адан михьивални иервал хуьниз, чIал вилик тухуниз, кьакьанриз хкажуниз эвер гузва. Вичин чIалан къадир авачирдаз жемиятдани са гьуьрметни жедач. Вичин халкь чандилайни пара кандай заридин рикIиз ихьтин гьалар акурла тIал язава:
Я чIалан кIвал чIурзавайди, —
ЧIал ви къамат, ви акун я;
Им а чIалал рахазвай халкь,
Халкьар къене амукьун я.
Зи рикIе цIух гьатнава къе,
Чан гуда за чIалан рекъе;
Мад элкъведач и гафунлай,
ЧIал хьайила са сафунлай;
Пехилбурук хъел кухтуна,
Шит гафарик кьел кухтуна,
ЧIалал чIалан гьал хкида!
Гьар са халкь вилик фин паталди ада вичи кIватIнавай социал тежрибани чирвилер къвезвай несилрив агакьарун герек я. Хайи чIал квахьайтIа бес гьикI хьурай? И жигьетдай вичихъ чIехи талант авай зари Зерифадин кьатIунар иллаки вили къадайбур я. Автордин фагьумдалди чIал девиррин авсият хуьзвай руьгьдин културадин пун я:
Бадеди зи дидедиз
Аманат яз гана чIал.
Зи буржи — вахкун я ам
Зи балайрив авайвал.
Эгер чна чи чIал квадарайтIа, са затIунивайни чун халкь хьиз таз жедач. Ф. Нагъиеван шиирар, кьадардиз гъвечIи халкьарин чIалар квадуруналди, са маса халкьдин кьадар пара ийиз алахъзавайбуруз акси я. Чи чIал квахьзава жал? Зариди «Зи чIал» шиирда лезги халкьдин тарихдин къатара къугъванвай рол кьатуникай гаф кудзава, алай девирда чIал хуьн важиб кар тирди малумарзава. «ЧIал несилрин ивидин рикIел хуьнар я»- лугьузва зариди. И хазинада шумудни са девирдин дерин кьатIунар, тарихда кьиле фейи акъажунар, дердер, гъамар, уьцIуьвилерни, верцивилерни ава.
Сир туш хьи, халкьдин културадин дережа чIалахъ галазни чIехи авсиятда ава. Вилик фенвай чIал вичин кхьинралди, чIехи гафарганралди, диалектрин кьетIенвилелди чир жезва. И жигьетдай лезги чIал уникал девлет квай чIал я. Адаз герекди канивилин цIайни руьгьдин къуват я. Лезги зарийрин и аспектда авай туькIуьрунри чIал вилик финин рекье чахъ чIехи умудар кутазва. Гар са вакъиадин гъавурда акьун културадин винелай жезвачни? Ф.Нагъиевани, агъадихъ галай цIарар кхьидайла, ам са гимн хьиз элдин мецел хьун кьатIана жеди:
Лезги хуьре к1вал амай кьван,
Рик1е халкьдин т1ал амай кьван,
Чахъ чи дидед ч1ал амай кьван
Сагъ я лезги халкь!
Эхь, чIал я халкь квахьиз тазвачирди. Ша, чна элна-мелна хайи чIал хуьн, адаз гьурметин, чIалан михьивални иервал хуьз, ам вилик тухуз алахъин!
Раида Ревшан (Саидова),
филолог.
Астрахан шегьер