«Зи шиирар хайи чиликайни, тIебиатдикай  я»,-  и гафар алай девирдин зари Эйваз Марваранбур (Гуьлалиеванбур)  я. РикIивайни, ада тIебиатдикай кхьенвай шиирар гьар сад са гевгьер я. ТIебиатдал рикI алачир касдивай тIебиатдикай икьван иер кхьиз жедач:

Чи кIваливай кефер пата

Дегьне  кам  ава.

Кьил къачунвай  гуьнед  хурай

Серин там ава.

И цIарар кIелдайла заз хайи ватандин шикилар: серин тамар, экуьн ярар, цавун аршда «хъуьрезмай гъетер», «гуьлуьшан цав», «ван-ванце тваз» экуьнин мани язавай къушар, «чпин атирдикай  байгьуш» аквазвай цуьквер, «камун юкьва верци ванцив» авахьзавай, «берекатдин дад авай» булахар  аквазва. И мили тIебиатди, адан акунрин гуьрчегвили инсандин тIални яргъал ийизва. Шаирди  куьлуь-шуьлуьни кваз дикъетдивди кьатIана кхьизвайвиляй, и  чкаяр адан рикIиз хушбур, багьабур тирди аквазва: 

Сифте шиир и дереда

Кхьенай дустар.

Пашман чIавузни, шад чIавузни  и  булахдикай «шумуд рикIиз  юлдаш хьана, ашкъидизни  шерик»! Ам акурла жегьилвилер рикIел хквез, рикI алахьзава. И булахдал рикI ацукь тавур кIелзавайди бажагьат жагъида:

ЦIиргъинаваз кварар жедай

Чешмедин къвалал.

И дередай ялзавай тир

Хъвадай са стIал.

 

Ихьтин гафар анжах хайи чил рикIин сидкьидай кIани касдивай кхьиз жеда. «Гъенел ятар хьанватIани, негь жедач булах», — тестикьарзава авторди. Ам гьахъ я: и булахдихъ галаз уьмуьрдин са пай,  рикIиз хуш пара вакъиаяр фенва.  

Инсандин хзан, тухум, ватанни — булах я лагьайтIа жеда. Чакай сад амай кьван и «булахда» яд жеда, икI хьайила жуван «булах» рикIелай ракъурна, «негь авуна» виже къведач. 

Хайи чил — инсандин чешме я. Шаирдин чешме — Чипирар хуьр, адан гуьрчег кьуд пад  я. И чкаяр вичиз хуш хьун  Эйваз муаллимди пара шиирра кхьенва. Абурукай сад  — «Ша Чархидал фин» я. И чкаяр йисан гьи вахтунда хьайитIани гуьрчег я.  Авторди  тIебиатди цуьк ахъайнавай  чIавуникай ашкъидивди  кхьизва:

 

Лезет къачуз дуьньядикай

Къведай вахт ава.

Цуькверикай  хъуьцуьганни,

Векьин  тахт  ава.

 

Лечекрилай стIал кIватIна

АцIурна такъа.

Хайи чили вичин гъилив

Ахъайна суфра.

 

Чархидин пел тIебиатди чIагурайла маса чилив гекъигиз пара четин жеда, вучиз лагьайтIа, хайи ватандилай, адан чилелай верци затI и дуьньяда бажагьат жагъида. ГьакI тушни? Гьикьван рикIиз тIар хьайтIани, хайи никIер, чуьлер акурла, «алахьда гуьгьул», руьгьдиз шад жеда, муьгьуьбатдин гьиссер  ахварай аватда. Ихьтин  («чIиж  элкъвезвай  цуькведилай/Са наздив  къугъваз»)  вахтунда чилиз гарни «пехил-пехил» килигда:

 

Хъухъвана цуьк, юзурна гъил

Канидаз вичин.

Зун акуна регъуьвална

Чуьнуьхарна чин. 

 

Шаир тIебиатдихъ галаз вичин  чIалал рахазва, адаз, тIебиатдин гьар са жизви дегишвал аквазва, вили гьар са адан юзун кьатIузва, тахьайтIа икьван иер цIарар арадал атун мумкин кар туш. Авторди эхиримжи бенд и гафаралди гьавая куьтягьзавач: 

 

И накьвадин цуькведизни

Намус, ар ава.

Зи шиирра, гьавиляй я

Чархид тIвар ава.

 

Хайи чилин тIебиатди, адан цуькверин атирди,  шаирдик гьевес кутазва, берекат квай  илгьам гузва, цIийи шиирар арадал къвезва. Абурукай садни  «Кьезил жеда цIарарин кIвач» шиир я:

 

И пел цIар я, а кам аваз,

Гъиликай кьаз, чкадал таз.

Шиир кхьин лезет я заз,

Кьакьанрилай килигайла.

 

ЦIийи гафни, цIийи мани

Фикир канда заз.

Чуьлдин цуьквед атир галай 

Шиир канда заз.

 

Жуван хайи чил,  хуьр кани Эйваз  Марвара  «Зи муг» тIвар алай шиирда кхьизва: 

 

РикI ала и чилин

Са кани сирдал.

Зи Ватан Чипирдал.

Зи муг Чипирдал.

 

И чка — халис муг я, ина «сифте нефесни», «сифте ашкъини, сад лагьай шиир» арадал атайди я. Гьар са чIиб  алай  чка тарих, «пIирерин макан» тирди  шаирди кIелзавайдаз тестикьарзава:

 

Гьуьлер кьван дегьне тир,

И чил кьван чIехи.

Гьар са чIиб, тарих я

Гьар са къван «рехи».

 

Авторди  вичин мугьман  кани ватанэгьлийрал, абурун «рикIиз хуш къилихрал» дамахзава:

 

Инсанар рикIиз хуш

Къилихар къени.

Са хуьр я, са эл я

Мугьманар кани.

 

Алай девирдани вири сирер ахъайна куьтягь тахьанвай Чипир хуьрел Эйваз муаллимдин рикI ала. И гьиссер къати авун патал, ватан канивилин  руьгь  хкажун  патал  авторди вичин шиирдин сифтегьан бендни эхиримжиди сад авунва: 

 

РикI ала и чилин

И кани сирдал,

Зи Ватан Чипирдал

Зи муг Чипирдал.

 

Ватан, хайи хуьр жеда, лезги лагьай тIвар амукьда инсандиз хайи чIал амай кьван. Чна чи хайи чIалаз пара чIавуз дидедин чIал лугьузва. Адаз гьавая икI лугьузвайди туш, ада дидедин никIедихъ галаз инсандин къене чка кутазва:

 

НекIедик акахьна

Хайи чIалан дад.

Бадедин махарни

Дидедин баяд

 

Инсан дуьньядин чIалар гьикьван хъсан чир    хьайитIани, вичин  дидедин чIалал кхьенвай цIарари гузвай  манадин  гъавурда виридалай  хъсан гьатда, рикIини хъсан кьатIуда. Шаирди  «чандилайни багьа яхъ жуван чIал» веси ийизва жегьил несилдиз. 

 

Я стхаяр, кьиляй-кьилиз

Жуван дидед чIал я зи рикI

 («ЧIал я зи рикI шиирда»)

 

«Гьар са инсандиз вичин диде гьикI багьа ятIа, гьакI чIални багьа хьун, кIан хьун лазим я», — лугьузва вичин шиирра Эйваз  Марвара. 

 

Дидедин чIал, кIан хьун тIимил

Канарна канда.

Иервилер цIарара тваз

Ванарна канда.

 («Кан хьун тIимил я») 

 

Шаирди вичин туькIуьруьнра   чIалакай, алай девирда адан вилик акъвазнавай четинвилерикай мукьвал-мукьвал кхьизва, вучиз лагьайтIа, алай девирда шегьерда уьмуьр  тухузвай, Гъурбатда, Урусатда авай  са бязи лезги хзанар дидедин чIалал тIимил рахазва, аялриз чIал са акьван хъсан чизвач, кхьиникай чун раханни тийин.  И карди шаир пашманарзава, ада тIалабзава:

 

Жез тахьурай  Урусатда 

Са урус  артух.

Лезгияр куьн, дидед чIалал —

Лезгидал рахух.

 («Лезгидал рахух»)

 

Шаирди чIалан четинвилерихъ женг чIугвазвайбуруз «чIал тIвар алай пIирел ша», чIалав агата  кхьизва: 

 

Акваз-акваз чкIизва чIал,

Кьил агъузин яман  я.

ГатайтIани куьне Эйваз,

Иливарда зи хъел за.

Жуван гафар мецел алаз,  

ЧIАЛ тIвар алай пIирел ша!

(«ЧIал тIвар алай пIирел ша»)

 

Руьгь аматIа ви чанда,

РикI аматIа ви танда,

МичIерай фад акъата,

Хайи чIалав агата.

(«Хайи чIалав агата»)

 

Лезги чIал хуьз алахънавай гьар са инсандиз дидедин чIал «намусни иман» я. И четинвал алай вахтунда гзаф векъивилелди чи вилик акъвазнава. Алакьдани  чIал паталди  женг чIугваз, жедачни, чалай аслу я. И кардиз килигна Эйваз муаллимдиз мурад ава: «Зун алемдиз лезги чIалал чир хьурай!»

«Эйваз я зун» шиирда ихьтин гафар ава:

 

Эйваз я зун, яргъарани-мукьвара

Шииратда жуван жигъир-рехъ авай.

 

Эхь, Эйваз садазни ухшар тушир, вичиз хас тир рехъ авай шаиррикай я. Адан шииратдиз вичин стил, туькIуьрунриз дигай кIалуб ава. Адан гзаф шиирар тIебиатдин иервиликай, Ватандин чимивиликай, дидедин чIалан верцивиликай я. Гьавиляйни Эйваз муаллим  тIебиатдин, Ватандин, хайи лезги чIалан гуьрчегвиликай мани теснифзавай  зари  я лагьайтIа, чун ягъал жедач…

 

Гюзеля ГЬАСАНОВА,
филолог.
Санкт-Петербург