Заз зи бубади лугьудай: «Инсандиз кьуд вил ава, кьведаз аквазва, чаз ттаквазвай кьве вили кьатIузва». Чна кьатIун ттавурди, чаз бегьем аквазвач.

За квез Синайдин палимпсестра авай албан чIалай са жуьмле (предложение) кхьизва. Адан гафар къе чна лугьузмач, абур чи гафарганра авач, анжах абур михьи лезги гафар йа: «ЧЕКЬ АКЬ ХЬУЬ ИН». За и жуьмле са гьинал йатIани мисал гъаний.

Чна дуьнйадин пешекарар, абуруз гьикьван саваддин чIехивал аватIани, къерехдик тан, чи чIалан пешекар ттир ва ттучир гьи лезги и гафарин гъавурда акьада? Нивай и жуьмледин мана ахъайиз жеда?

За ам икI кIелна. Адан ехирда авай «ин» гаф къенин лезги чIалан вири глаголрин ехир «-ин», «-ун» кIусарикай сад йа, ам чун «ийин» хьиз гъавурда акьазва. За кIелай сур чIаларин вирида «ин» («ун») ччараз глагол хьиз ава. Къенин лезги чIалан «кIелин» глагол «кIел ин», «кIел ийин» («кIелун» — «кIел ун», «кIел авун») хьиз аквазва. Ихьтин гафар гзаф ава: «зверун» — «звер ун», «икрамун» — «икрам ун», «хун» — «ха ун», «мугин» — «муг ин» ва икI мад. И гафар вири «тIварцикай» (существителнидикай) ва «ин» («ийин»), «ун» («авун») глаголрикай арадиз атанва. Ибурукай са «тIвар» хьиз «икрам», «звер», «муг» ва маса гафар чаз ама, анжах ахьтин глаголар ава хьи, абурун «тIвар» дувул чи чIала амач: «алукIун» глаголдин «алукI» гаф чи рахунра авай «алух» (ппек, палтар) гаф ттирди чаз аквазва, «аттун» гафунин дувул «атт», «ракъун» глаголдин дувул «рагъ», «аккун» глагол-дин дувул «акк» ва маса гафар чаз амач.

Чна урус чIалан «столкнуться» ва «столкновение» гафарин кьведни «акьун» хьиз лугьузва. Анжах за винидихъ къалурнавай жуьмледа авай «акь» гафуни гьа «столкнове-ние», «конфликт» манайар гузва.

Бес «хьуь» вуч йа? Чаз «туьхуьн» гаф ава, адан инкар къалурзавай «туь-» префикс алудайтIа «хуьн» (чи мисалда «хьуьн») дувул «туьхуьн» гафунин антоним хьиз амукьзава ва и гаф къенин лезги чIалаз «къизишдирмишун» хьиз кьабулнава. Им квез — къе чаз масанай атанвай «къизишдирмишун» гафунин асул лезги вариант!

Сад лагьай гаф «чекь» фарс чIалан гаф хьиз къенин лезги чIала авай «женг» гафунихъ галаз сад йа. Сур албан кхьинра авай, за винидихъ къалурнавай жуьмле къенин лезги чIалаз «Акьунин женг къизишдирмишин» хьиз елкъуьриз жеда. Албан текстина авай «чекь акь» Йевангелия тарифзавайбурунни ам кьабул ттийизвайбурун арада авай конфликт йа. Дешифровка ийизвайдахъ лезги гафарин ихьтин кьатIунин алакьун ттахьайла, абуруз «фантастика» тталгьана адаз маса чара амукьзавач.

Маса мисал. Пеласгрин «Фест дискинал» са шикилди къалурзавай «ХЬУ» слогдал (ам «хьу/й/» хьиз кIелзава) «РА» слог къалурзавай мад са шикил дар арада чуькьуьз-чуькьуьз алава хъавунва (ам «хьура/й/» хьиз кIелзава). ИкI «хьуй» гафуникай «хьурай» авунва. Вучиз? И кьве гафни чи чIала авазва, анжах чаз гьи гаф мус лагьана кканзаватIа чидач. Завай хьайитIа «хьуй» гафуни «алай айамда, гьи саатда хьуй», «хьурай» гафуни «гьамиша, вири чIавариз хьурай» мана гузва. Лезги чIалан ихьтин кьетIенвал гьиндоевропа чIаларал машгъул жезвай гьи пешекардиз ччида?

Ярали Яралиев
техникадин илимрин доктор
профессор