КЪалажугъ хуьр «Николаян береда» Кьвепеле райондин, гилан Исмаиллы райондин хуьрерикай сад я. Хуьре уьмуьрзавайбур вири лезгияр я. КIвалерин, хзанрин сан 400-лай виниз, инсанарин сан 1700-лай гзаф жеда. Хуьруьнвийрин  асул машгъулат лежбервал, малар хуьн ва саларбанвал я.

Къалажугъ хуьр ктунвай чка такунмаз тIварцIин этимология гъавурда акьун четин я. Зи и  жузуниз зи хванаха Насруллагь стхади- хуьр цIарцIе тунвай кьакьан кIунтIар къалурна, лагьана:

— Вазни аквазвайвал хуьрин кьуд пад кьакьан кIунтIар я ва абру хуьр кIеледи хьиз хьуьзва. Гьа и кар фагьумда кьуна хуьруьз Къалажугъ тIвар ганава. Къалажугъ -кIеледа авайбур. Язни гьакI я, рагъни и хуьре геж акьазва ва хуьруьз гьахьун патал тек са «Гедик» лугьудай (гуьгъуьнай атIанвай) рехъ ава. Хуьр ктунавай чка гьам ягъийрикай хуьниз, гьамни кьил хуьниз туьквей шартIар авай чка я. Ягъай векьер, атIай кIарасар, маса парар хуьруьз хкин рагьят я. Абур на лугьун, авахьна хквезва. Хуьруьн кьве патай гъвечIи суван вацIар авахьзава ва вацIун къванерикай хуьруьнвийри кIвалер эцигзава. Къалажугъда чи маса районра авай накьвадин кирпичдикай эцигнавай кIвалерал тIимил дуьшуьш жезва. Хуьре кьвегьавадин, кьилел къенчIеб алай, ханвай къванарикай эцигнавай кIвалер ава. И карди и халкьар автохтон халкьарикай тирди тестикьарзава. Яни ибур пунайра, къазмайра хьайи куьчерияр туш.

Хуьруьн уьруьшра са шумуд чкадал дегь чIаварин сурар ама. Метел кьван жив хьун себеб яз чавай абур зияратиз хьанач.

Хуьруьн чилерин тIварар (топонимар)

РагъэкъечIдай пад (хуьруьнвийри а патаз «гьуутIа пад», «вацIалай анихъ галай пад»ни лугьуда).

Пирсултанан кук, Ширинбеган кам, Гьекиман кам,  Гажиагьмадан гуьне, Усманан кам, Къардашан мырз, (топонимар чкадин нугъат хвена кхьизва) Веледан кук, Шефидин дагъ, БалкIанар ахъайдай кам, Меликан къуза, Сенгер къала.

Къефле пад

Машанлы яйлах, Жырлых яйлах, Пир Давудан  мизре, Нунай, Къавкъадар яйлах, Уьрер (бабахьлух), Тегьмез тала (рук), Келер тукIвар тала.

Рагъ акIидай пад

Арчанар квай тел, Пирсидан кам, Даштидин къуза, Къерибан кук, Зингдин багъ, Шалбуз бубадин ник цай чка (лат авай чка), Шерифан гуьне,  Къерибан гуьне, Къасиман чуькек, Къарди къуза, Йулчыз мырз, Касиман къуза.

Леф пад (къибле пад)

Гьасанбеган къуза, Гуьлметан къуза, Челебирдин къуза, Жеферан къуза, Малгьаман тахта, Ъалибалаз къуза, Садыхан къуза, Фекьиз кук, Чырыз тахта, Исмиз къуза, Умаран къуза, Къедик (кечид), Жанъалидин дагъ

ВацIар — булахар (гьидронимар)

ГъвечIи вацI, ЧIехи вацI, Зекералидин булах, Касыз булах, Фекьиз булах, ЦIегьрен булах, Жи булах, Куькуьрд яд, Сырхабыл булах, Кызын булах, Къефер булах,  Абасан булах,  Пелешан булах, Тагьиран булах, Бидиран булах, Дустарин булах (Пир Давутан чкадавай).

Хуьруьн сихилар (потрономия)

Умахар, Самалчияр, Къурушар, Муграгъвияр, Гьезерар, Кызынар, ЦIевенар, Игъирар, Чепевияр( Жибияр), Дембилар, Занговар, Талакьар, Къулдуьрар, Крар.

Хуьрин сейли ксар.

I. Микайылов Эждер медицинадин илимрин кандидат.

2. Регьимов Садяр физика-математика илимрин доктор

3. Исмайылов Фейруз физика-математика илимрин кандидат.

4. Исмайилов Севинж-биологиядин илимрин кандидат.

5. Рагимов Реван-химиядин илимрин кандидат.

6. Агьмедов Физули-физика- математик илимрин кандидат.

7. Алиев  Рамиз-медицинадин илимрин кандидат.

8. Шалбузов Намик-илимрин кандидат.

Харусенят- Гамар.

Къалажугъа зун Насруллагь стхадин мугьман тир. Заз адан кIвале гамарни рухвар акуна. Вучиз ятIани чи Къуба- КцIар патара гьар са лезгидин тавдин кIвале жедай СУМАГАР авачир. Чун фейи гамар хразвай инсанрин кIвелерани чаз сумаг храдайди жагъанач. Сабир халудин кIвеле чун гам хразвай дишегьлийрин «кIунчинал» дуьшуш хьана. ЧIехи устIарвал Жавадова Тамара бахади ийизвай. Гамарин гиширрикай, «фурарикай», » кIекерикай», «псидин тапацрикай» ва маса чешнейрикай рахана чун. Тамара вахан кIвеле са шумуд гам- кампазиция авай. Абурукай заз канибур «Дагъларин гам», «Яру фурун гам» ва «Мирг авай гам» хьана. РикI тIардай са карни заз чир хьана. На лугьумир, гам храз заказ ганвайбур-лагьижвияр (Лагьиж хуьруьн агьалияр Ирандай куьчнавай персер) я  кьван. Зи рикIел за Азербайжандин Халкьдин чIугвар, СССР-дин Девлетдин премиядин лауриат, Лятиф Керимован «Азербайжан халчалары» ктабдай кIелай (“Гянджлик”, Баку, 1983.13 ст.) ихьтин са тарихдин факт хтана.

«Сасаниды переселяли в Иран искусных мастеров (короткачих тоже) из завоеванных стран (в том числе из Атропатены и Албании) с тем, чтобы развить в стране ремесла, находившиеся в затаченном состаянии и распространить их».

Аквазвайвал лагьижвийри къенин юкъузни бубайрин рехъ давамзава. Ужуз храз гана, ахпа, чпинди хьиз багьа маса гун абрун кеспи я.

ЖАНГЪУ(Истису)

Зун Жангъудиз тухун патал зи гуьгъуьниз Бакудавай чи кIеви дуст Фехреддинан стха Фереж атанавай. Жангъудиз чкадин агьалийри зарафатдив «ГъвечIи Къалажугъ»ни лугьузва.

Хуьре 150 кIвал ва агьалийрин сан 800- лай виниз я.  Жангъуда и мукьвал чIавара куьч хьана, хуьре бине ктунавай куьрдер, лагьижар ва мугъуларни ава. Атанвайбурин сан 20 хзан жеда.

Хуьруьн тIварцIин этимология чирун паталди чун, яшар 95-ав агакьнавай Мурадали муаллимдиз мугьман хьана. Къалажугъай акъатнавай вири алимрин муаллим тир рехи касди чун, хцIи акьулдивди ва кьетIен фагьумдивди мягьтIеларна. Энциклопедик савад авай Мурадали муаллимди чаз хуьрин тIварцIикай ихьтин ихтилат авуна:

— Чи бубайри лугьудай хьи, вилик чIавара и кама балкIанар ва къушар телефдай са начагъвал эпидемия хьиз чкIанавай. Патав гвай хуьрерин гьайванар вири телеф хьанатIани, чи хуьруьн гьайванар саламат амукьнай. Акьулдин инсанри и кар фагьумда къуна и хуьруьз Жангъу тIвар ганай.  Жан — яни  климатди ЧАН хуьдай чка. Агъуни квез чидайвал гзаф дарманрихъ гала. Куьруьз лагьайтIа, Жангъу топонимдин мана хестевилериз чара жагъидай гьава авай чкадал алай хуьр я.

СИХИЛАР (тухумар)

 Игъирар, Самалчияр, Дембилвияр, Къурушар, Багъияр, Мугъулар.

ЧКАйрИН ТIВАРАР

Сангъалан тепе, Гемкир тепе, Багъидин кук,  Ширинан гуьне, Чанъалидин дагъ.

БУЛАХАР

Шангъал булах, Бухсаян тахтадавай булах, Расулан булах, Чинал Буржун булах, Гьамам булах, Сангъалан яйлах булах.

ХАРУСЕНЯТ

Жангъудин дишегьлийри чпин рушарин жегьизар яз йисан хъуьтIуьн варцара гебеяр храда. Зи вили кьурбур » Ширер» ва «МИРГ» гебеяр хьана.

Чун хуьрин пIирелни фена ва заз ана чи маса лезги районра авачир са адетни акуна. Жангъувийрин сурара, кьилихъ (чIехи кхьинар алай), ва кIвачерихъ (кхьинар алачир- сая ) къван кутада.  Белки и кардив абуру сурун часпар тайинарзаватIа, чидач.

Жангъувийризни Къележугъда хьиз лезги чIалал тарсарин проблем ава. Логикадив кьабул тежер кар я: сад-садан патав гвай пуд лезги хуьруькай сада лезги чIалан тарсар гузва кьведа ваъ. Белки тарс гудай муаллимар авач? Амма им гьал тижер кIвалах туш. Сумугъулдинни Къележугъдин арада часпар хуьзвай кьушунрин пост ава!?  Вучиз икI ятIа чидайди авач.

СУМУГЪУЛАР

За хиве къазва, хуьре экъведай вахт тIимил ама лугьуз зи Сумугъулрикай кхьинарни тIимил жеда. Хуьруьнвийрихъ галаз чи веревердер, къизгъин ва яргъал хьанатIани, са фикирдал акъвазун  мумкин хьанач. Хуьруьнвийрин са паяри хуьруьн тIвар Къахда авай «Сумугъ» кIеледилай амайди, муькуьбуру и тIвар Дагъустанда авай Сумугърин хуьрей атайбуру кутун мумкин гьисабзава, Бязибри и хуьре гзаф -Сумагъ цазва (Къафундихъ тIям кутазвай нямет — приправа) лугьуз ихьтин тIвар хьуникай фикирар юкьвал эцегна.

Сумугъулрин хуьревай кIвалерин кьадар 243, инсанарин сан 961 кас я. Кьилин машгъулатар лежбервал, малдарвал ва саларбанвал я.

Сумугъулвияр вири дуьнядиз машгьурзавайди «Къизил Агьмед» ичер я. Хуьр Къизил Агьмед ичерин ватан гьисабзава.

СИХИЛАР

Ясабар, Филискъар, Игъирар, Кузунар, Къулдуьрар, Къызырар,  ХайтIакьар, Миграгъар, Везирар, Самалчияр, Дабыяр, Къурушар,  Фалакьар. ГакIни и хуьре са шумуд атанвай хзанар ава Талышар — 1 кIвал,  Лагьижар — 2 кIвал, Мугъулар -1 кIвал.

УЬРУЬШАР

Лезги элкъвей чин,  Мусаз кам,  Етим къул,  Бендин кьев, Къакъа рекъер, Булах авай кам,  Ергъи мырз, Кьвед камун ара, Къван алатайдин кам,   Баллы гуьне, Шамы чка, Тахта, Гъвечи гедик, ЧIехи гедик, Амрагьан мырз, Аху, Чангъу тепе,  Бунут бине, Кирде (тапонимар чкадин нугъат хвена ганва).

БУЛАХАР

Ханалидин булах, Беган булах, ЦIуьгъре булах,  КIериз булах (КIери- и хуьре чIуру ичериз лугьузва).

Чун Сумугъулдин юкьван мектебда муаллимри туькIуьрнавай музейдизни фена. Баркаллагь касариз, чи сур чIаварин тарихдин экспонатар жагъурна кьватIзавай. Хуьре малуматар кьватIиз куьмекар гайи Къерибов Рафик, Халилов Махъсуд, Хелилов Фуад, Салагьов Рза, Эминов Элхан ва Къафланов Аскер стхайриз за жуван разивал ийизва.

Исмайил райондин и пуд хуьре заз малум тучир гафар.

1. Аху — дагъда цан цадай дуьзен чка.

2. Ясамал — Гуьнеда цан цадай чка.

3. ЦIуьнтIур — Кьилел къван алай пел.

4. Угъварар — гам храдай тарар (станок для ковраткачество).

5. ЦIуьгъ — нуькI

6. Куьнуь — виртедин чIиж.

7. ЧIижетIил- ЧIуру чIиж.

Абир ЭЧIехви

 Къалажугъ-Жангъу-Сумугъул.