ЛЕЗГИ ГАФАРИК КУВАЙ ГЪАЛАТIАР                    

«Лезги чIал чи дидед чIал йа», «ам хуьн вири лезгийрин сад лагьай бурж йа» — и гафар чна гьамиша елкъвез-хквез тикрар хъийизва. Лезги чIал хуьнал шак ийидин са лезгини жеч! Бес вучиз Кьулан вацIун кьве патан лезгийар гьа чIал хуьнал икьван акъаж-акъажда ава? Азербайжан патан лезгийриз хвена кканзавай чIал Дагъустандинни Азер-байжандин вири районра, хуьрера авай рахунрин чIал йа, Дагъустан патан лезгийриз хве-на кIанзавай чIал чи мукьва бубайри чаз аманат тунвай кхьинрин чIал йа. Кьве падни гьахъ хьиз аквазва. Анжах къуба патан лезгийри чи кхьинрин чIалан татугайвилерикай шелералди мисалар гъизва, куьре патан лезгийриз и кIвалах гзаф дакIан йа. ЧIал вирида-лайни вилик адан гафар йа. Ша чна чи кхьинрин чIала авай гафарин кьилел гьихьтин му-сибатар гъанватIа килигин.

1. Рахунрин чIала къалин лугьузвай «кк», «тт», «пп», «чч», «цц» гьарфер хъуьтуьл лугьузвай «к», «т», «п», «ч», «ц» гарферал дигишнавай вири гафар гъалатIбур йа.

2. Рахунрин чIала авай «хI», «гI», «дз», «дж» гьарфер авачир кхьинрин чIалан вири гафар гъалатIбур йа.

3. Лезги чIала «миш» («меш») гаф ава, ада ‘ухшар’ мана гузва. Лезги чIалан «га-миш» ‘га(в)миш’ йа, гьадани ‘гавдиз ухшар’ мана гузва. «Гав», «га(в)миш» гафар фарса-ринди ттуш, а гафар кьуд агъзур йис идалай виликан пеласг чIала ава. Шумер чIалан «Гилгамеш» ‘жегьил гавдиз ухшар’ лагьай гаф йа (Ахцегь райондин Сумугул хуьре «гил» ‘жегьил’ лагьай гаф йа). «Миш» гаф дарги чIала «мешуси» ‘похожий’ хьиз ама, анжах азербайжан чIалаз фена са тIимил дигиш хьанва: «гелмишди» — ‘атанвай хьтинди ттий’, «гетмишди» — ‘фенвай хьтинди ттий’. Лезги чIала ихьтин къаргъиш ава: «Йа къирмишар!» ‘Йа терг хьийбур!’. Шумер чIала «къиру(н)» ‘терг авун’ йа.

Лезги кхьинрин чIала «миш» са суффикс хьиз кутунвай вири глаголар гъалатIбур йа.

4. Лезги чIала «х», «хъ» гьарфери къулухъ елкъуьнин гьерекет къалурзава: «гун» — «хгун», «къачун» — «къахчун» ва икI мад. Лезги кхьинрин чIала «хъавун» гаф «хъувун» хьиз кхьин гъалатI йа; чаз «увун» глагол авач, «авун» ава. «Хкин» гафуна авай «кин» гьи глагол йа? Къуба нугъатда ам «хъгъин» йа; ам «къгъин» хьиз дигиш хьанва.

5. Къуба нугъатда «де(ъ)» гаф кхьинрин чIала «диде» хьиз кхьин гъалатI йа, вучиз лагьайтIа «диде» («деде») ‘дедин де(ъ)’ йа. Гуржи чIалан «дидеда», лаз. чIалан «диди», будух чIалан «дада», пеласг чIалан «диди» гьа ‘дедин де(ъ)»’ йа.

Къуба нугъатдин «ба(ъ)» гафни «буба» хьиз кхьин дуьз ттуч, «буба» гаф «баба» (‘бадин ба’) гафунин дигиш хьанвай форма йа. Азербайжанвийри гьа гаф къачуна авайвал хвенва – «баба». «Баде» гафни ‘бадин де(ъ)’ йа. Чечен чIалан «деда» белки «деба» ‘дедин ба(ъ)’ йатIа?

Вучиз чавай гьа «де(ъ)» гафунин синонимар хьиз кьурагь чIалан «йаъ», ахцегь чIалан «хай» гафар чи кхьинрин чалак кутан ттежен? Квез ччидани, дуьнедал сад лагьай дишегьли Адеман ппакун тIвалиникай туькуьрирла адал ттвар алачир, адаз «Хава» ттвар Авелни Каин хьайидалай къулук абурун де(ъ) хьиз ганва. Гьамани ахцегь чIалан «хайа» гафиникай йа. Завай пеласг, йегипет, шумер, кавказдин албан чIаларай ахцегь нугъат га-лай гьикьван хьийтIани мисалар гъиз жеда. Алмас Герейханов гьахъ йа, ихьтин дегьрин дувулар авай ахцегь чIалакай вучиз чи кхьинрин чIала хийир къачун ттийин?

6. Лезги кхьинрин чIалан чIехи татугайвилерикай сад «свас», «гваш», «свар», «хъвер» ва ихьтин са шеле гафара авай «в» гьарф йа. И гафари рахунрин чIални дигишза-ва: безибур «гуваш», «гаваш» лугьуз рахазва. Урус П.К.Услара и гафарин лезгивал хуьн патал чи кхьинрин чIалак «в» гьарфунихъ галаз «w» гьарфни кутунва: «цIивин» гафина «в», «жуw» гафина «w» кхьенва.

Квез ччидани, лезги чIала шумуд ачух ттучир сес аватIа? Лезги хафалагда (алфа-витда) «ъ», «ь» гьарферни галаз 34 ачух ттучир гьарфер ава. Анжах лезги фонетикада Услараз 42, Жирковаз 43 (лабиал гьарфер галачиз), Гьажиеваз 36 + 14 (14 лабиал гьарфер

йа), маса чешмейра 39 + 16 (16 лабиал гьарфер йа), 38 + 17 (17 лабиал гьарфер йа) ава. Гьа лабиал гьарфер «св», «гв», «гъв» хьтин гьарфер йа. Ихьтин лабиал гьарфер галай гафара «в»-дин чкадал «w» ецигайтIа, чIал гьикьван рагьат жезва, ам рахунрин чIалав ахгатзава («къwед», «кьwед», «хwа», «хwад»…)!

7. «Кьвал» – «кьвалар» дуьз йа, «кIвал – кIвалер» ваъ; «кьал» — «кьалар», бес «ккал» — «ккалер» вучиз, «хан» — «ханар», бес «ван» — «ванер» вучиз, «къван» — «къванер» вучиз, «кIвач» — «кIвачер» вучиз…? «КуьтехI» вучиз «куьтягь», «темехI» вучиз «темягь», «хIед» вучиз «гьяд», «регъден» вучиз «ряден» хьана …? «Дагълар» гьа «дагъар» ттучни, «багълар» гьа «багъар» ттучни? Азербайжанвийри чпин «-лар» гьа чи «-ар»дикай авун-вачни? ЧIала дигишвилер лексикада жезва, грамматикада ваъ: «-лар», «-лу», «-суз», «-ный» галай гафарин виридак гъалатIар гала…

Куьне лезги кхьинрин чIала авай ихьтин татугайвилерин цIиргъ давам хъавуртIа, квевай жаваб гуз жеда: чаз ихьтин гъалатIрив ацIанвай чIал герек йани? За кхьинрин чIала авай кьван виже ттекъведин патан гафар лугьузвач гьа…

                                                                                                                                                                 Йарали Йаралийев