На жуван чIал агъуз кьуртIа, чарада ви миллет агъуз кьада.- Зиаф Иварук.

Алай чIавуз лезги чIала (иллаки кхьинрин чIала) гзаф месэлаяр кIватI хьанва. Абур гьял тавунмаз чIал  виликди фидай ва ам дуьз ва регьятдиз чирдай мумкинвилер жедач. Ша ихьтин месэлайрал акъвазин.

Лезги халкьди вичин эдебиятдин тарихда са шумуд алфавитдикай менфят къачуна. Абурукай яз, виче 54 гьарф авай алпан алфавит. «Алфавит» гаф грек чIалан «альфа» ва «бета» гьарфарилай арадал атанва. ГьакI хьайила, тарихда жуван сифтегьан кхьинриз гьуьрмет авун яз, лезгийри алфавитдиз «алпабат» лугьун кутугнава (алп-бат» гьарфарилай). Ислам диндин таъсирдик кваз, лезгийри араб алифбадикай менфят къачуна. Лезги чIалан кьетIен сесер къалурун паталди араб алифбада са бязи алаваяр хъувуна, 28 гьарф авай ажам алифба арадал атана. Нетижада саки са пай гьарфар квахьна. 1860-йисара Къазанфар Зулфукъарован куьмекдалди Петр Услара туькIуьрай алфавитда 49 гьарф гьатна (абурукай 42  агалхьай ва 7 ахъа сесер къалурдай гьарфар). П.К.Услара вичи кхьей «Куьре чIалан грамматика» ктабда цIийи алфавитдалди лезги негъилар, къаравелияр, мисалар гана. И алфавитдик квай бязи гьарфар кхьиз четин тирвиляй Кьасумхуьруьн мектебдин муаллим, СтIал Сулейманан ирс кIватIуник зурба пай кутур Абужафер Мамедова Усларанни-Къазанфаран алфавитда авай бязи гьарфар, чпин кьадар хвена, кхьиз регьятвилихъди дегишарна. Гуьгъуьнай «Куьредин эвелимжи абжуз» тIвар алаз садлагьай лезги гьарфалаг — букварь Къазанфар Зулфукъарова 1871 йисуз чап авуна. 1911-йисуз Абужафер Мамедова Тифлисда «Куьре чIалан элифарни ахпа гвяниз кIелдай жуз» басмадай акъудна. 1928-йисуз латин гьарфарал элячIайла лезги алфавитда 40 гьарф амукьна. 1938-йисуз кириллица кьабулайла, гьарфарин кьадар 45-дал хканатIани, лезги чIалаз хас ва кхьинра чарасуз тир бязи гьарфар инайни квахьна. 

Чаз аквазва хьи, алпан алпабатдилай гъейри, са алфавитдини виче 52-54 сес авай лезги чIалан игьтияжар тамамарзавач. Алай вахтунда чахъ авай кирилл алфавитди лезги чIал вилик тухуник, халкь савадлу авуник зурба пай кутуна. Амма къенин аямда и алфавитдик са бязи дегишвилер кутунин чарасузвал арадал атанва. Гьеле III-асирдилай вилик гьар са патахъай тамам алпан алпабат хьайи лезги халкьдихъ къенин йикъалди кутугай са алфавит тахьун, гьелбетда, мягьтелардай кар жезва. Ша лезги алфавитдиз са вил ягъин.

I — таблица. Алай вахтунин лезги алфавит

Кириллицадин бинедаллаз туькIуьрнавай алфавитда гьатнавай Ё, Щ, Ю гьарфар, Ъ, Ь лишанар лезги чIалаз стIу хасбур туш . ЧIалан бязи пешекаррин фикирдалди, Ъ, Ь лишанар кьетIен сесер къалурзавай гьарфара бакара къвезвайвиляй, абур алфавитда тун лазим я. Гьелбетда, им рази жедай делил туш. Вучиз лагьайтIа Гъ, Гь, Къ, Кь, Хъ, Хь гьарфар, КI, ЧI, ТI, ПI гьарфар хьиз, кьве лишандикай ибарат (кьветаханбур) ятIани, абур гьар сад кьилдин са лишан, са шикил я. Абур чна «Г-ни твердый знак», «Г-ни мягкий знак» лугьуз кIелзавач эхир, абур чаз кьилдин сес къалурзавай сагъ шикил хьиз аквазва ва гьакI кIелни ийизва. Урус чIала хъуьтуьлвилин лишан яз авай Ь лишан лезги чIала кардик кутан еке гъалатI яз гьисабна канда. Садлагьайди, лезги чIалаз хъуьтуьлвилин лишан хас туш.  Кьведлагьайди, лезги чIалаз фарс-араб чIаларай атай дунйа, дерйа гафар «дуьнья», «дерья» хьиз хъуьтуьлвилин лишанар кваз кхьин гъавурда такьадай гъалатI жезва. Лезги чIала и гафар дуьнйа, дерйа хьиз кхьин лазим я (Н сес Я сесинивай Й-ди чара ийизва, Ь лишан ина виже къвезвач! Яъни Й гьарфуни са бязи гафара гьарфар чеб чпивай чара ийидай везифани тамамарзава). Пудлагьайдини, урус чIалай кьабулзавай вири гафар лезги чIала хъуьтуьлвилин лишан авачиз кхьин дуьз я.

Килиллицадал къведалди лезги чIалан са алфавитдани Ё, Щ, Ь, Ъ, Ю гьарфар хьанач. Лезги чIала абурун гереквал авачирвиляй! Ихьтин сесер масса гьарфаралди гуз жезва: йо!, йугъ, йургъ, йурф, йуг… Лезги гафарганда и гьарфарихъ галай са-са гафарини (ёлка, щётка) и гьарфарин гереквал успатзавач. Садлагьайди, и гафар жемятди йолка, шутка хьиз лугьузва. Кьведлагьайди, и гафариз жуван чIала эвезар ава: элтен, чIарах (авачтIа жагъурун регьят я, артухан гьарфар алфавитда твадалди!). Алай вахтунда Ё гьарф урус кхьинрайни саки акъатнава.

Немс, френг, ингилис гафар урус чIала вичини дегишиз кьабулзава: computer(компутер) — компьютер.conjunctura(конйунктура) конъюнктура… Лезги чIалани ихьтин гафар вичин бинедин чIала авайвал кхьин дуьз я. Чпик Щ гьарф Ь, Ъ лишанар квайурус чIалай кьабулзавай гафар лезги чIалаз хас къайдада дегишун кутугнава: 1) Ь галачиз кхьин: рул, рол, тетрад, учител; 2) Щ гьарф Ш-далди эвезин: сушествителни, шука, шутка;3) Ъ лишан акъудин: съезд — сийезд, (сияз: С.Сулейман).

Къейд 1. (Гьелбетда, хсуси тIварара, махсус документра авайвал, Ь лишан хуьда). 

Къейд 2. Чпин эхирда й-гьарф авай сушествителнийра пай, къай, гьарай… падежриз дегиш жедайла ю-дин эвезда йу кхьин: пай — пайуни, пайунин; къай — къайу, къайуз; гьарай — гьарайуни, гьарайуниз (гьарайдиз).

Къейд 3. Эхирда й-гьарф авай буйругъдин наклоненидин глаголрихъ авун глагол ва я адан куьруь пай -ун гилигдайла, а глаголрин эхирда авай й-гьарф хвена кхьин: апай — (апай авун, апайун), ахъай (ахъай авун, ахъайун), гьарай (гьарай авун, гьарайун)…

Зи фикирдалди, алфавитдавай хъухъвайвилин лишан Ъ кIалхандин агалхьай сес [аъ] гузвай гьарф хьиз тун герек я.  И кардал чна кхьинра фадлай амални ийизва (ваъ, йаъ, неъ, ниъ, фуъ, стIуъ, шейъ).

Са гафуналди, лезги гафариз чпин кьетIен сес хкун паталди, лезги гафара Ё, Ю, Щ гьарфар ва Ъ, Ь лишанар кхьинал къадагъа эцигун ва и гьарфар лезги алфавитдай акъудун герек я. Винидихъ гъайи месэлаяр веревирд авуна, заз лезги алфавитдин ихьтин вариант теклифиз канзава.

2 — таблица. Лезги алфавитдин теклифзавай жуьре

Яъни, теклиф ихьтинди я: исятда чахъ авай алфавитдай 3 гьарфни 2 знак, лишан акъудин, ва теклифзавай алфавитдиз 10 гьарф хкин: нефес галачир сесер къалурзавай Кh, Пh, Тh, Цh, Чh ва мадни Ж, Z аффрикатар, кIалхандин «гьамза» сес къалурзавай Ъ (аъ: ваъ, неъ, фуъ, таъсир), Э (экhw гафуна), W(пIузаррин w: кIwал, сwас). Гьа икI, теклифзавай алфавитда 45 гьарфунин чкадал 48 гьарф жезва. Авай алфавитдилай им анжах пуд гьарфунин гзаф я. Эгер алфавитда гьарфарин кьадар тIимил ийидай къаст хьайитIа, W, Z, Э гьарфар хкудайтIани жеда. А чIавуз чаз гьа 45 гьарф амукьзава, яъни кьадар дегиш жезвач. Амма теклифзавай алфавит лезги чIалан орфоэпиядиз гена сересди жезва.

Фейзудин Нагъиев,
Филологиядин илимрин доктор