Яран сувариз мукьва йикъара «Аламдин улубар» сериядик кваз нупадин, ц1еридлагьай улубдиз экв акунва. Им «Азербайжан» нешриятда чап хьанвай Юсиф Халилован «Лезги ч1аланни азербайжан ч1алан гафалаг» я.
А5-алай ч1ехи форматда 500 чиникай тир и гафалаг икьван ч1авалди акъатнавай вири гафалагрилай тафават авайди я. Грамматикадинни лексикадин патай ваъ, вичин къеневай гафарин пара ва т1имилвилиз килигна ваъ, а гафарин, патан ч1аларин тасъирдик тахьунин жигьетдай. Авторди и гафалагда к1ватнавай вири гафар хайи ч1алан къайдайриз муьт1уьгъ хьанвайбур я, чара ч1аларай атанвайбурни галаз. Чара ч1аларай гафар къачун тавунвай тек са ч1ални авайди туш. Амма жуван ч1ала а гафар аваз-аваз чара ч1аларин гафарикай ч1алаз муьт1уьгъар тавуна менфят къачуни жуван ч1ал гуьнгуьнай акъудда. И гафалагда авторди жезмай кьван жуван гафар авай чкадал патан гафарикай менфят къачунвач, къачур гафарни жуван ч1алаз муьт1уьгъарнава.
Советрин ч1авара Магьачкъала шегьерда лезги ч1алан къайдаяр хуьзвай ч1алан комиссия кардик квай. А комиссияди ц1уру хьанвай гафар ч1алакай хкуддай, ч1алаз гъидай ц1ийи гафар туп1алагъна, орфографиядин гафалагрик кутадай. А ч1аван къайдайралди икьван ч1авалди урус ч1алай атана чи ч1алаз муьт1уьгъ хьанвай гафарилай гъейри, ц1ийиз чи ч1алаз къвезвай вири гафар урус ч1ала авайвал къвезвай. И карди чи ч1ал акваз-акваз урус ч1алаз муьт1уьгъарзавай.
Советрин девлетдихъ галаз а комиссияни чк1ана ва абуру эцигай къайдаярни чара-чара девлетра уьмуьрзавай лезгияр патал сак1ани кутугзавач. Гьавиляй авторди чи республикада уьмуьрзавай лезгийривай рагьатдакваз менфят къачуз жедай жуьредин къайдаяр хвена ц1ийи жуьредин гафалаг арадиз гъанва.
-И гафалагда чи ч1алаз патан ч1алай атана чи ч1ал ч1урзавай «мыш»,»миш», «муш», «муьш» хьтин иприяр галай гафар авач. Чи ч1ала а иприяр галай гьар са гаф эвездай са шумуд жуван халис гафар ава.
-И гафарганда чи ч1алаз патан ч1алай атана чи ч1ал ч1урзавай «сыз», «сиз», «суз», «суьз» хьтин иприяр галай гафарни авач. Чи ч1ала и иприяр галай гьар са гаф эвездай са шумуд жуван халис гафар ава.
-И гафарганда чи ч1алаз патан ч1алай атана чи ч1ал ч1урзавай «лы», «ли», «лу», «луь» хьтин иприяр галай гафарни авач. И иприяр галай гафарни вири чи ч1алан гафаривди эвез ийиз хьанва.
— И гафалагда чи ч1алаз урус ч1алай гъанвай «ный» ипри галай гафарни михьиз т1имиларнава. Абур са чара ат1ай терминра амукьнава. Къвери гафалаг туьк1уьрдалди, алакьунар авай ксари абурун чкадални гафар жагъурайт1а, пара хъсан жедай.
— И гафалагда чи ч1алаз урус ч1алай атанвай «ский» ипри галай гафарни аквадач. Кирамди «ский» квай гафарни жуван ч1алаз муьт1уьгъарна ганва.
-И гафалагда кирамди чи ч1алаз урус ч1алай чпин къайдаярни гваз атанвай гафарни чи ч1алаз муьт1уьгъарна ганва. Вучиз? Куьз лагьайт1а, чна кхьей виридуьнядин лезги диктантдини къалурайвал, чи халкьдин векилри дуьнядин виринриз чка1ана к1вал-югъ кутуна уьмуьрзва. Эгер чна урус ч1алан къайдаярни гваз чи ч1алаз атанвай гафар авайвал турт1а, чавай урус ч1ал чин тийизвай чи ватанэгьлийриз «хь», «гь», «кь»-ди гьи ванер гузват1а чирайдалай ахпа «ль», «рь»-ри гьи ван гузват1а гьик1 гъавурда тван? Я тахьайт1а чна абуруз урус ч1ални чирдани? Гьавиляй и гафалаг дуьнедиз чк1анвай вири лезгияр патални мас авайди жедайдал чун ч1алах я.
«Алам» журналдин редакциядин коллективди и улуб акъудун патал финансрин куьмекар гайи Исмаилрин райондин кьегьал рухвайриз паракьван сагърай лугьузва.
Аламви Камран