Кани тир зи халкь, къе заз квехъ галаз зи дуст Ханжан Къурбанован лезгивилин концепциядикай рахаз канзава. Жуван хайи ч1алал. Вучиз лагьайта къенин юкъуз вири дуьнядиз чк1анвай чи халкь галк1урзамай атрибутрикай кьилинди- чи хайи ч1ал я. Фикирда кьурт1а ки, къе чи халкьди виридалай пара уьмуьрзавай уьлквеяр урус ва туьрк ч1ал гьегемон(гегемония) тир уьлквеяр я, за жуван кхьинра авай са бязи терминар кьве ч1алални гуда.
Яргъал ч1аварилай за Ханжан Къурбановахъ галаз дуствалзава. Зун Ханжанахъ галаз адан Мегьарамдхуьре авай к1вале, Махачкъалада к1валахзавай илимрин академияда, теле-радиодин редакцийра, гьак1ни са хейли ижтимаи(обшетвенный) чкайра пара сеферда дискуссийра хьанва. Пара ч1авара чи фикирар сад къвезва, за адавай меслятарни къачузва. Ада кхьенвай лезгивилин концепцияни зи рик1яй хьанва. Са т1имил адахъ галаз рази тежезвай чкайрикай заз къе квехъ галаз жуван фикирар пайиз канзава.
Сад лагьайди, лезгивилин концепция жуван хайи ч1алал хьайит1а хъсан я. Ахпа, герек атайт1а дуьнедин амай ч1аларизни элкъуьриз жеда. Вучиз лагьайт1а, а концепция к1уьк1ни-к1уьнк1ве чун жув паталди я. Жуван девлет(государство) амачир, дуьнядин вишез муькьва уьлквейриз чк1анвай чи халкь къенин юкъуз галк1урзавай сад лагьай атрибут, чи хайи ч1ал я. Гьавиляйни лезгивилин концепциядин сад лагьай планда хайи ч1ал хвена вилик тухун къвазна канда. Ахпани, зи кани кхьираг Расим Гьажиди лагьайвал: «…култура, тарих, Лезгистан».
Кьвед лагьайди, зи дуст Ханжан Къурбанова вичи теклифзавай лезгивилин концепцияда чи халкь хуьзвай вад код(Ярагъ Мегьамед, Алкьвадарви Гьасан, Гьажи Давуд Муьшкуьрви, Етим Эмин, Ст1ал Сулейман), вад стун(опора, дестек) къаланва. За абурукай пуд ийидай. Пуд к1вач гьинал хьайит1ани эцигна, дуьз акъвазриз жеда. Кани тир пуд т1ехвей(точкадай, нукьт1адай) ракъуриз жезвайди тек са дуьзен(плоскость, муьстеви) я. Гьавиляйни пуд код, пуд стун бес жезва. И стунрикай сад лагьайди уьмуьр авур йисариз, лезгивилин тарихда авур крарин заланвилиз килигна за сад лагьай чкадал Гьажи Давуд Муьшкуьрви(1680-1739) эцигдай. Гьажи Давуд Муьшкуьвидин код, адан лезгивал.
Ханжана теклифзавай кодрикай, за Ярагъ Мегьамед(1770-1838) вичин сихилни галаз, кьвед лагьайди яз хсебдай. Ам къенин йикъалди чаз чизвай лезгийрин арада ислам диндикай чи халкьдин руьгьдин азадвал патал, лезгивал патал менфят къачунвай кьегьал кас, философ, руьгьдин регьбер я. Арабрин, фарсарин, османрин империяйри ислам диндин куьмекдалди чпин лук1ариз элкъуьрнавай чи халкьдин руьгьдиз азадвилин тум вегьена урусрин империядиз акси къарагъриз хьанвай кьегьал касдал дамах тавуна жедач. Са шумуд империяди муьт1уьгъарна жуввал квахьзавай халкьдин къене гьа империяйрин идеологияйрикай менфят къачуна азадвилин тум цана, адав ц1ир ийиз гун пара ч1ехи кьегьалвал я. Гьавиляйни за Ярагъ Мегьамед и стунрин кьвед лагьайди хсебда.
Зи дуст Ханжан Къурбановалай тафават аваз, завай я Алкьвадар Гьасан, я Етим Эмин, яни Ст1ал Сулейман лезгивилин пуд лагьай код, стун, к1вач хсебиз жезвач. Заз инал а ксарин чи тарихда, културада, литературада авай рул, мас, кьет1енвал са к1усн агъузриз канзавач. Абур гьар садакай чараз-чараз са шумуд ктабар кхьиз жедай кьегьалар я. Зи фикирдалди заз лезгивилин концепциядин пуд лагьай код, стун, к1вач яз Забит Ризванов аквазва. Вучиз?
Советрин империядин хенжелдин кьве патани ат1узвай ч1авара лезгивал патал ван хкажна, а касди авур кьван крар кьилиз акъудун, са ч1ехи институтдилайни алакьдачир. Соверин ч1авара чи республикада уьмуьр тавунвай ксариз и кар кьат1ун пара четин я. 1936-1956-йисарилай ахпа лезгивиликай гелни амчир республикада Забит Ризванова «Рик1ин гаф» туьк1уьрна, вичин кьилел лезги ч1алал кхьизмачир, анжах рахазмай интелигенция к1ват1на. Чпиз хайи ч1алал кхьиз чир хъавуна. Чка атайла лугьун ки, Забит Ризванова, Лезги Нямета, Асеф Мегьмана, Келентаррин Келентара ва а ч1авара к1ват1алда хьайи вири зарийри чпин сифте эсерар азербайжан ч1алал кхьенвайди я. Кремлдиз арзаяр авуна, мектебра лезги ч1алал тарсар кухтаз туна, Кцара лезги халкьдин театр туьк1уьна, лезги ч1алал эсерар сегьнедал эцигна. театр патал чара ч1аларай лезги ч1алаз драм эсерар элкъуьрна. Къе а театрдикай Кц1арин Девлетдин Лезги Драм Театр хьанва.
Кц1ара лезги халкьдин тук1уьрунрин к1вал арадиз гъана, хуьрера к1вал-к1вал экъвена чи фолклор- махар, манияр, лирлияр, хкетар, имуча-мучаяр к1ват1на.
Лезги халкьдин кьегьалвилин эпос Шарвили к1ват1 хъувуна, гуьнгуьна хтуна, халкьдив вахкана. Къе чун дуьняда жуван ч1алал эпос авай халкьарин ц1иргъина гьатнава. А эпосдин Ахцегьа гьар йисуз кьиле физай сувар, чи халкьдин садвилин символдиз элкъвенва.
Сифте яз «Лезгийрин тарих» кхьена чапдай акъудна. Лезгивиликай са хейли повест ва романар кхьена.(Гьажи Давуд, Виро, Пайгъамбардин къацу пайдах, Гар чуьлда жеда,…) Вири и крарихъ галаз санал хайи ч1алал шиирарни, драм эсерарни, гьикаяярни, поэмаярни кхьена, вичелай кьулухъ вичин са ч1ехи мектебни туна. Забит Ризванован мектеб, Забит Ризванован код, Забит Ризванован лезгивал.
                                                                                                                                                           

                                                                                                                                                                            Аламви Камран
20.04.20