Советрин гьукумат чк1айдалай кьулухъ чун де факто кьве патахъ пай хьана лагьайт1а, захъ галаз парабуррази жеда. Советрин ч1аварани чун де юре кьве республикадиз пай хьанвайди тир. РСФСР-дин къене ДАССР ва Аз.ССР. 

Советрин ч1авара ДАССР-да уьмуьрзавай лезгийриз мектебра лезги ч1алан тарсар физвай, Институтра лезги ч1ал чирзавай факултетар авай, Илимрин Академияда ч1алан пешекарри лезги ч1ал тедкъикьзавай(иследоватзавай), лезги ч1алал газетар, журналар акъатзавай, телевизордай, радиодай лезги ч1алал гнугар(передачаяр) физвай, Лезги Театр авай. Советрин гьукумат чк1идалди чи республикада и за хсебай зат1ар садни авачир.(Хрушеван «чимивал» лугьур са ч1авара Кц1арин мектебра хьайи гьафтеда кьве сят лезги ч1алан тарсарилай гъейри) Гьич садни. Идалайни гъейри, чна куьт1 тавурла чи паспортрани миллетдин чкадал азербайжанви кхьизвайди тир. Паспортра лезги кхьенвайбур пара чкайра къуллугърални эцигзавачир. Чун жуван чилел жуван миллет чуьнуьхуниз мажбурнавай. Ибур советрин ч1авара чи кьилел гъанвай реал крар я. Парабуруз гьич идакай хабарни авач. Советрин ч1авара за институтда к1елирла чи групда садлагьай курсуниз атанвай къад студентдикай гьич садазни чи республикада лезги миллетди уьмуьрзавайдакай хабарни авачир. Им советри чи республикада тухузвай политикадин нетижа тир. Советриз хъсан крарни авачиз тушир, амма чи халкьдал атайла са хъсан карни заз акунач. Са ц1уд йисни советар амукьнайт1а чи республикада лезгияр удинрилайни т1имил жедай. Гьавиляйни зун советар чк1айла хвеши хьанвайбурун ц1иргъина хьана.

Азербайжан кьилди хьайидалай кьулухъ чи мектебра лезги ч1алан тарсар гуз эгеч1нава(проблемар пара амат1ани), радиодай гнугар гузва(телевизаордив гьеле чун агудзавач), пресса лезги ч1алал акъатзава(жуван гьисабдай ят1ани), Кц1ара Лезги Театр кардик акатнава(пешекарар авачт1ани). Советрин ч1авара чун ибрукай виридакай магьрум тир. Им азербайжанвийрин тахсир тушир.  Советрин «единый советский народ» лугьур политикадин рехъ гьахьтинди тир. Республикада уьмуьрзавай вири халкьарикай(туьркерикай, лезгийрикай, талышрикай, куьрдерикай, татрикай, аваррикай, ц1ахуррикай, рутулрикай…) эвел азербайжанви, ахпани «единый советский народ» арадиз гъин. Къенин юкъузни чи республикада советрин политика кьилиз тухуз канзавайбур ац1анва. Гьахьтинбур чибурун(жибурун) арадани ава. Ч1ал квадарна ам чир хъийиз кан тийизвай, чеб лезги тирди хиве кьан тийизмайбурни ац1анва. Чаз исятда четинзава, пара четинзава. Са патай ч1ал чин тийизмай жуванбур, са патайни республикадиз советрин къайдайралди лезгийриз са зат1ни гуз кан тийизвайбур, мукуь патайни интернетда «бац1ивалзавай почтияр». Шумудан ламраз чош лугьудат1а чизмач.  

Гила къвен чун ч1алан проблемрал. Советрин ч1авара чи республикада  лезги ч1ал мектебра физвачирт1ани, хайи ч1алал пресса, теле-радио авачирт1ани, ижтимаи(общественный) чкайра чи ч1ал ясакьарнават1ани, чна рахунрин ч1ал хвенва, азербайжан ва урус ч1аларни чирнава. Кц1ар газетдин са ччинни гьа чи рахунрин ч1алал, сифте латин, ахпа кирил графикайра акъатнава.

Советар чк1айдалай кьулухъ азербайжанвийри чпин алфавит кирилдилай латиндал элкъуьрнава. Чи аялрини гьа ч1алал к1елзава. Пара чкайра мектебра урус секторар к1ев хьанва. Урус ч1алал тарсар гудай малимарни амач. Кирил графика пара аялриз чизмач. Урус ч1алан къайдаяр чидайбурни къведивай т1имил жезва. Лезги аялри кирил чирна лезгидал кхьизва. Рахазвай ч1ал сад, кхьизвай ч1ал тамам са масад хьайила аялриз пара четин жезва.  И ч1авуз абруз лезги ч1ал чирунлай ингилис ч1ал чирун регьят аквазва. 

Къенин йикъан литературНЫЙ лугьудай кхьинрин ч1ал чи мектебра к1елзавай аялри четин кьат1уиз пара себебар ава. Чун а себебар арадай акъудун патал алахъна канзава. ЛитературНЫЙ ч1ала къенин юкъуз азербайжан ч1алай фенвай пара гафар маса манада кьабулна гьатнава. Мисал яз «ахтармишун» гаф чи литературНЫЙ ч1ала «исследовать»  хьиз гьатнава. Азербайжан ч1ал хъсан чизвай кц1арви аялдивай и гаф садрани «исследовать» хьиз кьабулиз жервал туш. Вучиз лагьайт1а адаз и гафунин халис мана вуч ят1а лап хъсан чизва. Амай гафарни гьа ик1. Куьре пата авай са бязи бацивалзавайбуруз сак1ани и кардин гъавурда акьаз канзавач. 

«Ь» — хъуьтуьлвилин лишандин проблем мад за са шумуд чкадал лагьанва. Гьамни са проблем.

Са вад-ругуд йис вилик чапла патан лезгийрикай сада социал сетра «си…иш» гаф айгьанат гафунин чкадал кхьизвай. (Гила адакай «Лезги газетдин» к1валахдар хьанва.) Чпин хуьре гьак1 кьабулнава лугьуз. Ахпа зун а хуьрера хьайила рик1ивайни идан шагьид хьана. Хизандин къене са к1усни ч1угарвал тавуна а гаф кардик кутазва. Гьа ик1 ихьтин гафар пака чи литературНЫЙ ч1алазни къведа. Гала мад ик1 жеч эхир. Са т1имил чахъни яб акала. Чаз и азербайжан ч1ал хъсан чизва. Ина авай гафар къачуна, мана дегишарна тухвана кхьинрин ч1ала, орфографиядин словарра туна, им чи литературНЫЙ ч1ал я лугьун дуьз туш, эхир. (ахтармишун, гуьзлемишун, аннамишун, асмишун, ишлемишун…)

За Самур вац1ун чапла пата уьмуьрзавай гафун сагьиб, гъавурдавай лезгийриз  дискуссиядиз эверзава. Реал уьмуьрда, элкъвей столдихъ. Ша садра чи дердерихъни яб акала, жедат1а чаз куьмека. Чаз рик1ивайни куь куьмекдин игьтияж ава. Айгъанатдин ваъ, рик1ивайни чун гъавурда авайбурун куьмек чна ч1ехи шадвилелди кьабулдай.

Са кьве гафни почтийризни кхьин. Зун «малограмотный» я, лугьузвайбурукай зун са к1усни инжик туш. Вил ахъа хьайидалай акунвай дидени буба дат1ана лезги ч1алал раханва, ч1ал ахъа хьайидалай мектебдиз фидалди заз маса ч1ал чир хьанвач. Мектебда азербайжан ч1алал к1елнат1ани т1имил шимил урус ч1аларни чирнава. Лезги ч1алал кхьиз-к1елиз Бакуда, институтда к1елзавай ч1авара Кичибег Мусаеван гьяддин мектебда(воскресная школа) чирнава. Гьа йикъалай къенин йикъалдини чирзама. Чи ч1ал са гьуьл я. Ам са уьмуьрда чирна куьтягь хьун мумкин туш. Зун жуван «малограмотныйвилелди» чи республикада лезги ч1ал монополияда тунвай «грамотныйриз» конкурент хьанва. Низами Абдулгьамидовани фейсбукда фичиз са шумуд профил туькуьрна абурун заказдалди урус ч1алал макъалаяр кхьена(гъиле кар авайбурни гъавурда акьадайвал) а «громотныйрин» майдан михьи ийизвайдакайни заз хабар ава. Вуч хъсан я ки, зун Низами Абдулгамидов хьиз усал туш. Завай хьайит1а Низамидиз усал гафуникай инжиквал жедач. Вучиз лагьайт1а ада вичи вичин усалвал са шумудра хиве кьунва, гьавиляй адай дат1ана усал крарни акъатзава. Ихьтин усал рекьералди кьил хуьзвайбуруз виридалай хъсан жаваб, — жаваб тагун я. За вири къени инсанриз а ният ч1урубуруз са рексияни тагуниз эвер гузва.  

                                                                                                                                                                                  Аламви Камран                                                                                                                                                                                                                  21.04.2020