ГьакIан чIагай шиирралди
За лавгъавал авурди туш,
Къундармишай фикирралди
Уьмуьрдиз рехъ чIугурди туш.
За инсанрин чириз рикIер,
Инсанвилин тарифарна.
Сивел алаз гьамиша хъвер.
Дуствал рикIиз илифарна.
И шиирдин цIарар алай йисуз вич дидедиз хьайидалай инихъ виш йис бегьем жезвай, Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадоваз махсусбур я. Ам совет девирдин лезги литературада кьетIен чка кьазвай шаиррикай сад я.
Шагь-Эмир Мурадов Билалан хва 1913-йисуз Ахцегь райондин Къурушрин хуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб акьалтIарайдалай къулухъ, 1937-йисуз Дагъустандин пединститутдин физика-математикадин факултет куьтягьна, мектебра муаллимвиле кIвалахна. Азим йисара ам Дагъустандин кхьирагрин союздин орган тир «Дуствал» алманахдин, Даградиокомитетдин лезги чIалал гнугрин редактор хьана. Ш. Мурадован туькIуьрунрин рехъ 1933-йисалай, ада кхьей сифте шиир- «КIватIалар»дилай авалзава. Дагъдин хуьрера колхозар туькIуьруниз талукь и шиирдилай гуьгъуьнай кхьенвай эсеррани ада дагъвияр лукIвиликай хкуднавай инкъилабдикай, зегьмет чIугзавай инсанрикай, гьа девирда уьлкведа физвай агалкьунрикай рахазва.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара «Партизандин паб», «Яру кьушундин гаф», «Красный Армиядиз салам» хьтин ватанпересвилин темадай кхьей шаирди советрин инсанрин кьегьалвал, игитвал, викIегьвал къалурзава. Дяве куьтягь хьайидалай кьулухъ чIехи уьлкведин чкIанвай шегьерар, заводар, фабрикар туьхкIуьрзавай инсанрикай, и карда абуру чIугзавай зегьметдикай, халкьарин дуствиликай илгьам къачузвай шаирди вичин гьиссер шииррал, манийрал элкъуьрзава. Адан сифте ктаб «Хушбахт Дагъустан» тIвар алаз чапдай акъатзава. Устадвилив къелемдиз къачунвай и ктаб халкьди хушдаказ кьабулнай. Гуьгъуьнин йисара шаирдин аялар патални ктабар акъатна. Ш. Мурадован къелемдикай са шумуд пьеса, гьакIни са комедия хкатнава. Шаир гьамни хъсан элкъуьраг хьиз малум я. Ада Н. Гьикметан «Муьгьуьбатдикай риваят», Мольеран «Мискьи», Дж. Джаббарлыдин «Шуьткьенвай цуьквер» ва маса пьесаяр лезги чIалаз элкъуьрна. А. С. Пушкинан, М. Ю. Лермонтован, Н. Некрасован, В. Маяковскидин, Р. Гамзатован са цIиргъ шиирарни чи чIалаз элкъуьрна кIелдайбурув агакьарна.
Дагъустандин халкьдин шаир Ш. Мурадов I995-йисуз рягьметдиз фена.
ШАИРДИН ЛИРИКАДИКАЙ
Шагьэмир Мурадован лирика гзаф хилер квайди ва милиди я. Чал ина муьгьуьббатдиз, хайи Ватандиз, адан иер тIебиатдиз, дидедиз, инсанриз, уьмуьрдин гьар жуьредин вакъиайриз талукь яз устадвилив туькIуьрнавай шиирар гьалтзава. Месэла, шаирдин лирикадин шиирар кIелдамаз чи вилерикай гагь дагъдин иер таватрин акунар, абурун канидаз вафа ва харувал карагзава:
Ви вилерал ашукь я зун,
Заз килигиз регъуь жедай.
Ви гъилерал ашукь я зун,
Зи гъилера гъуьргъуь жедай.
(«Ашукь я зун»)
Гагьни шаирди «хъуьхъверал- хъуьредайла лекъвер жедай» вичин таватдивай ихьтин тIалабунар ийизва:
Жив хьиз лацу хьайитIани,
Мурк хьиз къайи жемир , гуьзел.
Памбагдилай хъуьтуьлни хьухь,
КIаз хьиз кьезил жемир, гуьзел.
ПIузар къизилгуьл хьиз хьурай,
Чиниз рангар ямир, гуьзел.
Истиканар хайитIани,
Ярдин хатур хамир, гуьзел…
(«Лавгъа жемир»)
Шаирдиз темадин кьитIвал авач. Адан эсеррай чаз гьар жуьредин дидейрин образар аквазва. Месэла, вичин дидедиз кхьенвай и цIарар гьикьван таъсир ийидайбур я:
Чан диде, зун килигзава ви перишан
вилериз,
Хуругандал нехиш хьанвай кьурай яхун
гъилериз…
…Ви гъилерай аквазва заз азиятар,
зегьметар…
Мад маса са дидедин образ. ЯхцIурни муьжуьд аялдиз дяведин залан йисара дидевалнавай Украинадай тир са дишегьлидиз бахшнавай и шиир къалабулух квачиз кIелиз жедач. И дишегьлидин сурал яхцIурни муьжуьд къул ала:
Йиса садра дуьз яхцIурни муьжуьд кас
Къвезва иниз уьлкведин гьар чкадай.
Икрам ийиз, сурал цIийи цуьквер цаз…
Адет хьанвай и кар хушдиз аквада…
(«48 къул са сурал»)
Вичин ватан, Европада виридалайни кьакьан макан — Къуруш тир шаирди хайи чилин тIебиатни иер рангарив чIугнава:
Мад ракъини яна дагъдиз къизил нур,
Чиг кьурурна цуькверални векьерал…
(«Дагъда пакамахъ»)
Шагь дагъдив гвайди маса дамах я,
Адан гьар тереф къацу яйлах я…
(«Дагълара нурар»)
…Рехи дагълари туна вич юкьва,
Кьил хкажна лап цифериз мукьва,
Европада вич виридалай кьакьан
Са хуьруь кьунва дагълара макан…
(«Дагълара нурар»)
Ада къелемдив хайи чилин тIебиатдин, гатфарин, зулун иер пейзажарни чIугзава:
Рагъул ятар авахьзава кIамариз,
Таза кIелер дуьзендалла чамариз…
(«Шикилар я гатфарин»)
Шамагъажрин тарар-нурлу гимишар,
Дигмиш хьанва тама чIуру емишар.
Зулун йикъар мугьман хьанва дугуниз,
Килиг цава цифер гарал къугъуниз…
( «Зулун йикъар»)
Яшайишдин темадай шиирра шаирди дуьзвиликай, инсанрин арадавай дуствиликай, са-садаз хъсанвал, чIана хесетар негь авуникай рахазва, хайи чилин, чIалан, диде-бубадин, фуан къадир чир хьуниз эверзава. Намусдив, виждандив уьмуьр авун, инсанвилин тIвар агъузардай чIуру хесетривай яргъаз хьун-им шаирдин рикIин мурад я:
Темпелвализ, кIвалахдикай катдайди,
ТIвар итим яз папан хиве гьатдайди,
Шкьакьвализ, темен гуз пул кIватIдайди
Дуьшуьш тахьурай!
(«Дуьшуьш тахьурай»)
Ш. Мурадова са цIиргъ рубаиярни туькIуьрнава. Гьабурани ада вичин уьмуьрда вичел гьалтнавай вакъиайриз вичин килигун къалурнава:
Сувар я, шад югъ я, сивералла хъвер,
Гъилера къугъвазва ал-алван цуьквер.
Инсанар, квевай зи тIалабун я къе:
Бейкефиз тахьурай куьне шад рикIер.
Ватандин ЧIехи дяведин темади совет девирдин вири сеняткаррин туькIуьрунра вичиз махсус чка кьазва. Дяведин йисарин заланвилер, азиятар, инсанрин вилериз акур мусибатар шаирдин рикIелай са чIавузни алатзавач. Ада элкъвез-хквез гьа темадай шиирар туькIуьрзава. Месэла, «Мусибатдиз гана дурум», «»Мемедан веси» хьтин шиирар таъсирдайбур, гьар са кIелзавайдан фикир чпел чIугдайбур, рикIелай алат тийирбур я. Абур гьарма сад тербетдин гьикая, кIелзавайдан рикIиз чIехидаказ таъсирдай са кьиса я. Садлагьай шиирда дяведин цIаяра кIвачерикай магьрум хьайи Салман тIвар алай жегьилдикай ихтилат физва. Кани руша ам дяведай хтун гуьзетзавач:
Колхоздин кьил хьанвай яшлу Шакулаз
Гъуьлуьз финал рази хьана Назлу руш.
Къизилдикай хьайитIани цIакулар.
Къаргъадикай жедайди туш тIавус къуш.
Амма Салман руьгьдай аватзавач. Ада «туькIуьрнавай(протез-Р.Гь.) кIвачерал къвекъвез чир хъийизва.» Хуьруьз хтайла Салманан вилик эл экъечIзава:
Са-са кIвализ илифариз эгечIна,
Салман хьана азизвилин тахтуна.
Къунши руш Сунадиз «рикI багъишай»
Салман гила кьил я чIехи хзандин,
Женгчи хцин тIвар гьатнава тарихда.
РикIелай гьич алуд тийир Ватанди
Къагьриманриз баркаллаяр лайих я.
«Мемедан веси» шиирдани ихтилат фашистрихъ галаз женг тухузвай кьве дустуникай я. Шамахидай тир Мемеда къурушви Надиран гъилерал чан гузва. Ада рекьидайла дустуниз вичин кани руш Гуьлназ уьмуьрдин юлдашвиле къачун веси ийизва:
За авур весидин гафар лагь адаз,
Вахъ галаз уьмуьрдин юлдаш хьуй Гуьлназ.
Дяве куьтягь жезва. Надира дустунин веси кьилиз акъудун патал Мемедан ватан Шамахидиз фена адан дидедихъ галаз акуна, кьегьал хцин чар, шикилар агакьарзава. Мемедан дидеди вичин хцин весидиз амал авуниз разивал гузва:
-Хцин дуст заз хва я, веси твах кьиле,
Къуй Гуьлназ чирагъ хьиз гьатрай ви кIвале…
Шаирди чи уьлкведа а девирдин агъзурралди инсанрин кьисмет и шиирравай образралди, сеняткарвилив къалурнава.
Ш. Мурадован лирикадикай гзаф рахаз жеда. Лугьуз жеда хьи, адан лирика сая, адетдин инсанрикай, вичи уьмуьр гьалай девирдикай авунвай поэтик са ихтилат я. Чаз анай гьа девирдин татугайвилерни, хъсанвилерни гуьзгуьдай хьиз аквазва.
Эхь, Ш. Мурадов чи поэзияда вичиз махсус лирикадивди эбеди чка кьунвай сеняткаррикай, лезги халкьдин рикI алай шаиррикай сад я.
Римма Гьажимурадова,
зари