(Арбен Къардашан «Аламдин» уламар» веревирдерикай фикирар)
«Алам» журналдиз 2012-йисуз акъатай макъалайрин еридикай Арбен Къардаша авунвай веревирдер вижевайбур, бине авайбур хьанва. («Алам» журнал, № 1. Баку, феврал, 2013. 31-34 чинар).
ЧIалакай, чIалан харчивиликай, куьгьне гафарал чан хкуникай ва цIийи гафар туькIуьруникай, патан гафарикай чIал михьунин шартIарикай ада лугьузвай фикиррихъ галаз зунни тамам рази я (чIалакай тир макъалайрани зун ихьин фикиррал ала). Гьа са вахтунда, А.Къардашан веревирдер кIелайла атай, сад-кьве келима захъни ава.
1. Чапдай акъатзавай чавдин тадаракрикай.
А.Къардаша кхьизва: «Эхиримжи цIувад-къад йисан къене чи халкьдин векилри акъудай аслу тушир изданийрин кьадар тIимил хьанач. Ихьтинбур, заз течиз, мадни ава жеди. Гьайиф хьи, садан уьмуьрни яргъалди фенач. ИкI хьунин кьилин себеб, адет яз, пул тахьун яз кьада. Якъин хьи, пулдин месэла кар алайди я. Амма газет-журнал вич вичелай агал хьун тек са пул тахьунихъ гилигиз жедач. Маса чIехи себебарни тахьана авач. Лугьун герек я, газет-журналдин уьмуьр яргъиди хьунин сифтегьан даях ам акъудзавай ксарин пешекарвал, абурун алакьунар, авторрин ва кIелзавайбурун тилит кIватIдай бажарагъ ва гьа ихьтин маса лишанар яз жагъизва».
Яъни, Арбен Къардашан гафарай, газет, журнал акъудун акъваз хьунихъ, пулунилай гъейри, маса чIехи себебарни гала. А «чIехи себебарни» журнал акъудзавай ксарин пешекарвал, абурун алакьунар, бажарагъ я. Гьелбетда, басмадин гьи кIватIал акъудиз хьайитIани, ам туькIуьрна майдандиз акъудзавай ксарин алакьунрал, бажарагъдал, устадвилел еке къал ала. Амма, зи фикирдалди, пулдин такьатрални тIимил рол къугъвазвач.
Азербайжанда акъатзавай газетрани журналра вичелди «нумра» маъна эвеззавай «тилит» гафуниз А.Кардаша «кIеретI», «десте», «са фикирдал алайбурун гапIал» маънаяр гузва. «МефтIедин кагьулвили беден харапIда», — лугьуда бубайрин мисалда. Гафара-чIалара къекъвезвай чун «азиятра» гьатунин себеб чаз жуван чIалан деринарни генгер тийижирвал я. Бес чахъ «са фикирдал алайбурун гапIал» маъна гузвай вижевай гаф ава эхир! Имни лап дегь девиррай атана сагъ тир «партI» гаф я. Амма чна и гаф квадарзава.
2. «Алам» журналдин 3-нумрада чапнавай «Лезги чIала мукьва-кьиливилин кьевер» макъаладай Арбен Къардашаз акур рехнейрикай.
И макъалада А.Къардаш шаклу авур гафарикай сад, чна вич «термин» гаф эвез авун паталди ганвай «кьев» гаф я: «Ф.Нагъиеванни Р.Нагъиеван «Лезги чIала мукьва-кьиливилин кьевер» макъалани фикир желбдайди я. Амма тIварцIе авай «кьевер» гаф гьи манада аваз ганватIа, гъавурда акьаз четин я».
Гьелбетда, «Аламдин» редакцияди макъаладин тIвар гьа авайвал «Лезги чIала мукьва-кьиливилин кьевер (терминар)» тунайтIа, ихьтин суал бажагьат арадал къведай.
«Лезги чIала «кьев» гафунихъ авайди са мана я”. — давамзава Арбен Къардаша. — Са гъуьлуьк квай кьвед ва я са шумуд паб чеб чпиз кьевер жезва. Мукьва-кьиливилихъ кьевер хьун — им кьиле ацукь тийидай кар жезва».
Эгер гьакъикъатдани гьуьрметлу Арбен Къардаша «мукьва-кьиливилихъ кьевер ава» лагьай фикир авторрин кIвачиз ягъзаватIа, и кар ада авторрикай ийизвай рахшанддиз элкъвезва. Белки, акI туш жеди. Эгер рехнеяр кутазвайдан вичин кьиле авторрин фикир дуьз ацукьначтIа, гъавурда акьуначтIа, — им маса кар я.
Гьар гьикI ятIани, лугьун хьи, А.Къардаша «кьев» гафуниз гузвай маъна тамамди туш. «Кьев» гафуниз сад ваъ, са шумуд маъна ава! И гафунин асул маъна «алава куьмек, куьмекчи», «эвез, эвеззавайди», «къуьн кутазвайди» лагьай чIал я. И асул маънадин тандилай къвезва адан хилерин маънаярни: «кьев» — 1) са затIуник кутунвай гьачадин патавай гузвай алава гьача (я гьачаяр); 2) стун мягькем авун паталди адахъ галаз кутадай алава дестег; 3) ацахьзавай цал, пару вахтуналди акъвазарун паталди цлак кутадай кIарасар; 4) къую (фур, шахта, кьветI) эгъуьндайла накьв ацахь тавун паталди къвала твадай, кьулар кьадай кIарасар; 5) къавуз гузвай чукьвандин патавай гузвай куьмекчи чIул; 6) папан кьилел хкизвай паб, папар (яъни мад папар — кьевер язух итимди вичин садлагьай папаз куьмек паталди хкизва кьван!:); 7) чна «термин» гафуниз эвез яз теклифзавай «кьевен» гафни и дестедик кутаз жеда.
Чи макъалада вич шаклу авур муькуь гафуникай Арбен Къардаша икI кхьизва: «Гьа и макъалада са бубадилай къвезвай са шумуд несилдин векилвал къалурзавай «хтул», «ктул» гафарилай гуьгъуьниз «курцIул» къвезва. Им чIалахъ жедай кар туш, «курцIул» «гурцIул» гафунин са жуьре я. БицIи веледриз чIехибуру зарафатдив «гурцIул» лагьайтIани, несилрин кIарара и тIвар кьунвай тIварцIин векилдиз икI лугьуз хьун мумкин туш».
Арбен Къардаша «хтул — птул — штул — кутул» — инсандин гендин кIарара виридалай гуьгъуьниз къвезвай «курцIул» гаф хьун «мумкин туш» лугьуникай кьве фикир хкатзава. Садлагьай фикир: хтулрин жергедиз «курцIул» гаф гъун — им макъаладин кирамрин къундарма жезва. ИкI хьайила, рехнечиди кирамрал буьгьтан вегьизва. Кьведлагьайди, касдиз вичиз хайи чIалан деринарни генгер бес кьадарда чизвач (я абур вири чидай чиравни бажагьат ава). ИкI хьайила, вичиз течир затI, «жедай туш!» лугьуз, тагькимарунни тIвар-ван авай шаирдиз кутугнавач.
И гаф чи къундарма туш. Чи СтIалрин хуьрера хтул-птул несилдин цIарцIин эхирда авайдаз «курцIул» лугьуда (гьелбетда, им гурцIул гафунилай тирди ашкара я!). Къуй виридаз чпин хтулрин жерге жезмай кьван гзаф ва яргъалди аквадай сагъвални бахтар гурай, гьатта «курцIуларни»!
Арбен Къардашаз акур маса рехне «ругул» гафуникай я. Ада кхьизва: «Гьа и макъаладин маса чкадал «Ругул — араб хурухъ галамай аял (эркек велед)» гафарни гьалтзава. «Араб хур» вуч гаф ятIа хабар кьун мумкин я кIелзавайбуру. Заз чиз, авторриз и гаф араб чIалай атайди къалуриз кIанзавай, амма ам скобкайра тваз рикIелай фена».
Гьелбетда, и кхьинра гъалатI гьатнава. Макъалада икI ава: «Ругул — араб. хурухъ галамай аял (эркек велед)». Яъни хурухъ галамай эркек аялдиз лугьузвай «ругул» гаф араб чIалай атана. Инал кирамри «араб» гаф гьалкъайра (скобкайра) аваз ваъ, алгъай басмада (курсивда) аваз ганва. Амма журналда чап авурла алгъай басма квахьнава. Гьатта и гъалатI квазни, кIелзавайбурувай жумладин маъна дуьз кьатIиз жезва. «Араб хур» вуч гаф ятIа», — лугьудай рахшанд квай суал кIелзавайдан кьилиз бажагьат къведа.
Эхирдай заз вирида (гьатта кIвенкIе — жувани) амал авун чарасуз тир са шартIунал акъвазиз канзава. Са кар критика ийидалди, са затIуник, са касдин кIвалахдик рехне кутадалди, кагьул тахьана, эвел жуваз а кардин кIан-пун чирун хъсан я.
Фейзудин Нагъиев,
зари, филологидин илимрин доктор.