Зи иер чIал, цIверекI галай…
ЧIалар, чIалар аку, гьикван аватIа и дуьнядал!
Вучиз ятIани гьарадаз вичин са квез ятIа ухшар ава зи хиялда.
Испан чIал. МичIи рангадин къизилгуьлдиз ухшар я ам зи хиялда.
Француз чIал. Экуь рангадин къизилгуьлдиз ухшар я ам зи хиялда.
Урус чIал. Урусатдин генг чуьллеравай цуькверин атир галай кIунчI я ам зи хиялда.
Ингилис чIал. Вири чIалариз виняй агъуз килигзавай такабурди.
Бес лезги чIал? Зи дидед чIал цуькверикай гьич садазни ухшар туш зи хиялда. Ам цIверекI галай яру ялавдиз ухшар я зи хиялда. Зи иер чIал, цIверекI галай, ялав галай!
Элуьхъ тийир, даим кузвай къул я вун чи,
Улу буба я, хтул я вун чи!
Бубайрихъ галаз, бадейрихъ галаз кьуьзуь жеда, улу жеда вун, балайрин сиве цIийи кьилелай цIийи жеда вун.Улу бубайрин гьарай я вун, ван я вун чав агакьнавай. Чи чIехи гъуц ЦIай Алпанан, игит Шарвилидин къайнар нефес, ял я вун, лезги чилин верцIи аваз…
Элуьхъ тийир къул я вун чи,
Улу буба я, хтул я вун чи…
ХВЕШИВИЛЯЙ ШЕДА ЗУН
«Авач» лагьана са итимди. Чи кIвалевай са межлисдал. Итимрин межлисдал. Суьфрадал фу алатIани. Хьран фу. ЦIийиз хьракай хканвай, таза, атир квай, цпIур ягъанвай лезги фу. Ам буьркьуь тир жал?
Лезгид кIвализ гьим атайтIани чи хьран фуакай хуш къведа. Мугъулви атайтIани, чувудни, урусни, къарачи атайтIани. Хъфирла са»лезги фу» къачуна хъфида.
«Авач» лагьана лезги итимди къвалал алай итимриз, чахъ култура.Чи лап чIехи култура тир верцIи лезги чIалал рахазватIани. Ам биши тир жал?
«Авач» лагьана а итимди чахъ култура. Са чIукьни тавуна яб акалзавай амай лезги итмри. Абур рази тир жал?
Агь, кьуначни бес ялав зи чанди? Бес рикIи зи, зи гуьгьуьлди гьарайначни? А буьркьуь касдин гъил кьуна за хиялдай, камуз авудна, хьран кIвализ тухвана.
— Килиг, халу!- лагьана за хиялдай- килиг, и чи хьар чи къадим културадин, тарихдин са лишан тушни бес? Элкъвена килиг, къунши халкьарикай гьидаз ава ихьтин хьар, ихьтин хьран кIвал, ихьтин фу?
Ахпа кьуна адан гъил ам къавал кIвализ хкана за, кIвалин чилевай лезги бадед хранвай иер сумагар, цларавай кьаличаяр къалурна за, жуьреба-жуьре чешнейрин иер сун гуьлуьтар, чуьвекар къалурна за. Култура туш, бес ам вуч я? Бес чи бендер, чи манияр? Бес чи хкетIар, кьисаяр, бес чи махар, бес чи кьуьлер, чи мехъерар, мелер?
Гьар са хуьр, гьар са кIвал са музей хьиз я Лезгистанда. Чи културадин музей. Гьар легьзеда, гьар юкъуз чун чун чи културадихъ галаз санал ала, чна музейда уьмуьрзавайди хьиз я, гьавиляйни чаз акI жезва хьи, култура са маса затI я.
«Авач» лагьана са лезги итимди чахъ култура. А юкъуз дар хьана заз и дуьня. Шехьна зун а юкъуз, шехьна. Ам, ам хьтин масадбурни буьркьуь я лугьуз шехьна зун, биши я лугьуз шехьна зун. РикIевайбур а итимдиз лугьуз хьанач лугьуз шехьна зун. Ам авурда тваз четин я лугьуз шехьна зун.
«Чахъ култура, тарих авайди туш» лугьузвай лезги итимар амаз кьван и дуьнядал шеда зун. «Куьз шеда?» лугьумир заз…
«Авач» лагьана шумуд лезги итимди лезгийрихъ са проблемни. Президентдин вилик акъвазна «авач» лагьана. Са проблемни авачир бахтавар лезги халкь! Язух атана заз жуван халкьдин. Ихьтин къванер вилик кутазва лугьуз. Ибур марчилар я. Марчил къванер. Гьидан цлахъ хьайитIани туькIуьдай къванер я абур. Аллагь, вуна хуьх чун абрукай, а марчилрикай!
Зи иер чIала къванерални тIварар ала: марчил, истил, са цлахъни туькIуьн тийидай къван. РикIел алама: зи бубади чи гъенел пару эцигдамаз хъсан гьай хьанвай, лаваш хьтин къванер це лугьудай. «Марчил це!» лугьудай. Виридаз хуш къведа марчилрикай. Абурув цал эцигиз регьят я. ЧIалаз килигдай къванер я марчилар.
«Ава» лагьана чаз култура, тарих. Гзаф къадим, чIехи са тарих. Зи гъилевай ктабди лагьана. Шехьзава зун, хвешивиляй шехьзава зун…
Чахъ култура, тарих ава лугьузвайбур пара хьанва. Жезва. «Марчиларни» тIимил жезва къвердавай.
Шеда зун. Хвешивиляй шеда зун.
Римма Гьажимурадова