Лезгидалди гьам кlелзавайбуру, гьамни кхьизвай къелемэгьлийри са акьван фикир тагузвай, амма эсиллагь кьиле фена виже текъведай месэла гьа са гафар кьве къайдада кхьин я. Исятда ахьтин гафар чи чlала тlимил авач. Чахъ тестикь хьанвай дуьз кхьинин къайдаяр аватlани, гьа са гафар чал сана сакlа, масана масакlа кхьенваз гьалтзава. Кlелзавайдаз, чlалакай менфят къачузвайдаз гьи къайда дуьзди ятlа кьил акъудун са акьван асантни жезвач. Иллаки жегьил несилдиз. Чун канзни-таканз шаклувиле гьатзава. Гьавиляй чна ахьтин гафар гьикьван аватlани санал кlватlна, анжах са къайда хкягъна, басмадин СМИ-рин куьмекдалди жедани, тахьайтlа чlалан месэлайриз талукь кьилдин са гъвечlи кlватlал чапна винел акъудун лазим я.
Кхьинин са къайда тахьун себеб яз, мектебда кlвалахзавай муаллимризни четин жезва, гьелбетда, кlелзавай аялризни. Вучиз лагьайтlа, XX асирдин кьвед лагьай паюнал кьван вирибуру «хзан», «хпехъан» кхьизвайтlа, гуьгъуьнлай къенин йикъалди бязибур паталди «хизан», «хипехъан» кхьин къанун хьанва. Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда. Амма кхьинин къайдайра алазни-алачиз дегишвилер тунин, чlалан къанунар дегишунин нетижада чlалаз менфят ганвайди аквазвач. Суални къвезва: бес вуч макьсаддалди дегишнава? Гьатта алай вахтундани гьа куьгьне къайдайрал амална кхьизвай дуьшуьшар тlимил туш. Мисал яз, «Лезги газетда» «хизан» кхьизватlа, «Самур» журналда «хзан» кхьизва. Икl хьун дуьз яни бес?! Чlалан алим А. Г. Гуьлмегьамедова вичин интервьюда къейднава: «1964-йисалди хзан кхьин орфографиядин къанун тир, ахпа хизан хьана». 1964-йисалай инихъ жуьреба-жуьре йисара чапдай акъатнавай чи зарийрин ктабра цlийи къанундал амал тавунвай дуьшуьшар лап гзаф ава. Ихьтин делилри субутзава хьи, чун элкъвена мад гьа куьгьне къайдадал — хзан кхьин герек ава. Кхьинрал машгъул ксари, макьсад сад авуна, гьар са гафуникай мукьуфдивди, чlалан тестикь хьанвай къанунрал амална, жавабдарвилелди менфят къачуртlа, къе чун ихьтин месэлайрални аватдач. Куьне фикир ганатlа, кьве жуьреда кхьизвай гафар чи чlала лугьуз тежедай кьван ава.
Гележегда чна кхьидайла агъадихъ жуьт-жуьт ганвай гафарикай кьвед лагьай жуьредал амал авуртlа хъсан я; (гьелбетда, ихьтин зендинал зун чи нуфузавай пешекаррин, къелемэгьлийрин кхьинра, веревирдера са тlимил кьван сиягьат авурдалай, гекъигунар авурдалай кьулухъ атанвайди я): нугъват-нугъат, узягъ-уьзуьагъ, тенефус-танафус, иштагь-иштягь, зукьум-закьум, къаммаз-къанмаз, хизан-хзан, ажаиб-ажайиб, хвашкалди-хвашгелди, леззет-лезет, гьахьмяй-гьахьняй, гявур-гавур, деллек-дерлек, дили-дели, милаим-милайим, жагъун-жугъун (гьаят, сал кlевнавай кlарасдин пару), ирандиде-ярандиде (яран диде), истlикан-истикан, кlизри-кlезри, къадри-къадир, къушди-къушра, кьармукь-къармукь, мелгьям-мелгьем, мужизат-мужидат, мягьле-магьле, набуд-набут, сирнич-сернич, хипер-хпер, тlумбулар-тlанбулар, татlилар-тlатlилар, тифтиф-тифти, туьтуь-туьтуья, фейжан-фенжан, фаракъат-ферикъат, фицякьра-фицакьра, хейрат-хайрат, хъеме-къеме, хъитхъитlар-хъиткъитlар, чlудгунар-чlадгунар, чапlатl-чапатl, райиж-раиж, чартух-чардух, ченбер-чембер, чулахъди-члахъди, чухлумпl-чlухлумпl, шукlуртl-шакlуртl, шиндакь-шандакь, тумпуз-тунпуз, санбар-самбар, марагълу-маракьлу, барчумарун-барчимарун, гьанбар-гьамбар, къараткен-къаратикен, тамарзлу-тамарзу, бумбукьул-бунбукьул, чlагьнакьа-чlангьакьа, истисим-истисмар, тахалус-тахаллус, келеф-кенеф, малим-муаллим, сайтуна-сайтда, сайтара-сайтра, хкяна-хкягъна, мефт-мефтl, къунбар-къумбар, киркlин-киркlир, бендуьгуьр-буьндуьгуьр, гафалаг-гафарган, бембецl-бенбецl, бежгъер-бижгъер, гьарасат-гьарусат, мекьсед-макьсад, клиса-килиса, несигьат-насигьат, микир-мекир, мелгъуьн-мелъуьн, нуьге-нуьгве, сунухчи-сунухъи, сятинин-сятдин, пулунин-пулдин, тягькимарна-тагькимарна, архаин-архайин, чкlул-чукlул, къурамат-кьурамат, цпицl-ципицl…
И сиягь мадни давам хъжезвайди ва хъувунин важиб авайди я. Кьилинди, гьарда вичиз кандайвал кхьин тавун, анжах са къайда хьун ва ам хуьн я.
Дикъет желбна кани мад са важиб месэла ава. Ам эчlелар хьиз пайда жезвай са бязи гафарихъ галазни акси женг тухуниз талукьди я. Малум гьикъикъат я хьи, алай девирда чlал бегьемдиз течизвайбуру чпин къундарма гафар-эчlелар кутаз, манияр кхьизва. (Манийрин мана-метлебрикай гьеле гаф лугьузвач). Мисал яз, тапрукь, тапархъан гафар аваз-аваз тапарчи гаф кутазава. Тапарчи гаф чи къелемэгьлийрин эсерра гьич садрани зал дуьшуьш хьанач. Ам са цlийи гаф (неологизм) хьизни кьабулиз хьун мумкин туш, гьикl хьи, винидихъ къейд авурвал, чахъ тапрукь ва тапархъан хьтин чка кьунвай гафар ава. Ирандиде (ярандиде), иранвах (яранвах) гафарни «къал» алайбур я. Ирандиде, иранвах кхьиналди, гьакъикъатдиз фикир гайитlа, чна чакай ягьанатзавай мисал жезва.
Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ,
лезги чIалан муаллим.