Дербент райондин чи ватанегьлийри уьмуьрзавай Нуьгдуь хуьре авай сур Албан килисадин винел «юкьван вишйисарин эрмени ибадатхана» кхьенва. Вични и тарихдин дарамат девлетдин патай хуьзвайди яз, адан регистрациядин нумрани АИС ЕГРОКН №05I4I0728520008 я.

Маракъ хьана за и килисадикай авай малуматар кIелна. «Лезги газетдин» муьхбир Къагьриман Ибрагьмовахъ галаз и хуьруьз фена. Аквар гьаларай гьайриз чи тарихдин дарамат чпинди хьиз къалурун бес яз акунвач ва абуру Нуьгдуь хуьре уьмуьрзавай лезгиярни, амай халкьар «вегьши» (варвар) хьиз, чеб лагьайт1а рикIе мергьамат, савад авай са цивил халкь хьиз къалуриз алахънава.

Виридаз чидай са гьакъикъат ава. Къавкъаз Алпаниядин адавал, (независимость) V111 — лагьай вишйисариз леф патай Арабрин халифатди ва къефле патай Хазар каганатди авур басрухариз эх тахьана амукьнач. Араб Халифатдин са микилдиз элкъвей и чилерал уьмуьрзавай миллетри ислам кьабулна лугьуз, Христи килисаяр ич1и амукьна. Са мисал авайди «Пак чкаяр ийеси авачиз амукьдач». Ич1и амукьнавай килисайриз атай эрмени кешишриз и дараматрин аярвал акуна абурун иштягьар ахъа хьана ва абуру чпин чулав къастар кьилиз акъудун патал Санк Петербургдин сеноддиз чпин эмисарар ракъурна. Имани вири кешишри вилив хуьзвай къарар.

«В соответствии указом императора Николая 1 – от 11 марта 1836 года, Албанская апостольская церковь была передано в подчинение армянской григорианской церкви».

Килисайар гъиле гьатай гьайри и килисайра авай албанрин ч1аларал кхенвай кхьинар, инжилар ва маса зат1ар чпин архивриз куьчарна, килисяр чпинди авун патал албан хашар, григорян хачариз элкъуьрна.

Чна садрани чи тарихдин, албанрин медениятдин ирс садазни, иллагь хьи, гьайриз пишкеш авунвайди туш!

Гила интернетдай са т1имил чирвилер;

«Пак Гиргур (святой Григорис 335 лагьай йисуз) Маскутдин цар Санесенан имирдалди балкIандин тумунал кутIунна Каспи гьуьлуьн кьере галчурна кьенва. И кар акур рикIе мергьамет авай, цивил гьайри адан кIарабар и вегьшийри ийизвай чIана крарикай хуьн патал Амарис шегьердиз хутахнава. (Амарис килиса Арцахда ава)

И эрменийрин версия вири дуьнедин Албанрин тарихдал машгъулбуру кIелзава.

Гьакъикъат чирун патал чи алтернатив версия вучиз авач?!

Гила ша чна санал, и яргъал 335- лагьай йисуз хьанвай вакъиаяр тупIалай ийин:

1. В начале IV- веке Святой Григорис (302 — 335 г. Г.) распространял христианство в Албании и Грузии.
Миссионер пак Гиргур атана акъатзава Къавкъаз Алпаниядин Масагетри уьмуьрзавай микилдиз. Масагетрин шарвалдин патав атай Гиргура адаз христивилин ц1уд заповеддикай рахазва. Гиргура чирай заповедрин арадай «Не убей» лугьундикай хуш татай шарвал Санесена, Гиргуравай жузазва:
— Садлагьана, са душман тайифади, зи шарвалдиз басрух гана, зи жемятар тарашзаватIа, абур йисир къазватIа, чпин чина къвазайбур рекьизватIа, куь динди, заз абур рекьиз ихтияр гузвани?
Гиргуран жаваб икI хьанай:
— Ваъ! Вучиз лагьайтIа, инсанар Аллагьди вичин чандикай чан гана туькIуьрнава лугьуз, чаз, абур рекьидай ихтияр авач.
Ихьтин жаваб ван атай Санесена и кас душманри ракъурнавай провокатор я лагьана, ам рекьин патал эмир гузва. Имани цитат:
«По приказу языческого царя прикаспия Санатрука (правител Пайтаракана Санесен) его (Григориса) привязали к хвосту лошади и волокли по прибрежным камням».

2. Кьенвай Гиргур чкадин жемятри «Абасан пел» (Абасого гора) лугьур пелел кчукна ва гуьгъуьнай христианвал кьабулай чкадин инсанри и сурун винел килис (часовня) хкажна.
Абас, Къавкъаз Алпаниядин сад лагьай католикосдин (596 г) тIвар я.

3. Гиргур галчурай гьуьлуьн кьерен тIвар чешмейра «Вотнеан» хьиз кхьенва.

4. Чун килисадиз фена. И дарамат Малахалин хуьруьн уьруьшда ава. Хуьруьн агьалияр лезгияр я ва килиса чIурал алаз, патавай пара яд авай хвал авахьзава. Мумкин я и це, са чIавариз христи дин кьабулайбур «хачдин це» твазвай.

Виридалай маракьдинди ам я хьи, килисадин дарамат аналог авачир архетектурадин стилда эцигнава. Килисадин къенен форма «Албан хачдин» акун я. Яни, «Адалатдин ва таразвилин» хач (чибуру — хаш лугьуда). Вучиз лагьайтIа, и хач — хашран (паук) далудал жедий лишандиз ухшар я.

Са гафни авачиз килисадин архитектурадин стил сур чIаварин сифтегьан Албан килисадин форма я. За амани лугьун хьи, эрменийрал алай чинал зун нупадин сефер «гьейран» хьана. Абуру им Албан килиса тирди чиз-чиз, адан табличкадал «Средневековый армянский храм» кхьин, лацудаз — «чIулав» лугьуниз ухшар тир…

Садни заз и килиса эрмени храм я лагьана, ибуруз сенед гайи идарадин чкадал — регъуь я.

Гьа вуч ятIани, мадни са щумуд факт.

Я Нуьгдида авай 4 сурара, я Малахалинда авай сурара са эрмедин сурни авач! Я Нуьгдуьдин, яни Малахалин хуьруьн агьалийрин арада гьич сад хьайитIани эрмени хзанди уьмуьрзавач!

Бес гьикI хьана хуьрерин виридилайни мас авай тарихдин дарамат эрменийринди хьана?! Аламатдин кар я… Абсурд лагьайт1ани жеда.

Мадни гуьгъуьна экъвена канзавай кьве версия.

Хуьруьнвийрин лугьунрай:

1. Эрменийри и килиса реставрация ийирла, абуруз патавай авахьзавай хулай винел кхьинар алай и килисадилай алуднавай, сур чIаварин пилитаяр жагъана лугьузва. Вучиз ятIани и артефактар амач хьанва. Муьмкин я и Албан кхьинар алай артефактар, гила Эчмиадзиндин тIакIара жен.

2. Часовня, квезни чидайвал, сурун винел жезвайди я. Пак Гиргуран — пак кIарабар, вутI хьана? «Святые мощи Григориса» гьина ава?
Амани лугьун хьи, килисадин рагъакъатдай пата т пIирин тар ава ва чи тIили пIирерал чIалахбуру и тарал чпин канивилер мецел гъиз, къени- наварин цIилер кутIунзама. Куь канивилер, рикIерин къастар – кьилиз акъатрай чан жуванбур!

 

Абир Эч1ехви.
Этнограф.
Нюгди.