Тбилисидиз фин фадлай зи рикIихъ квайди тир. Гьавиляй Махачкъаладавай имидин хци вун захъ галаз Тбилисидиз къведан лагьайла за гьич фагьумни тавуна разивалнай. Чун нисинилай Махачкъаладай автомобилдаваз Хасавюрт галай патахъ рекье гьатна.
Къавкъаздин республикаяр
Чеченрин республикадиз гьахьун рекьерин гегьеншвилелай, михьивилелай, къерехравай Хаджи Агьмад Къадырован портретрилай чир жезвай. Са сятни тахьанмаз чун Гудермесдив агакьна. Дяведин йисара чилихъ галаз саднавай шегьердин къенин югъ акурла зун пагь атIана амукьна. Гяркьуь, михьи, иер рекьер, чIехи, вили кьадай мискIинар, кьакьан, цIийи кIвалер инсандин виле гьатзава. Са тIимил вахтунин къене ихьтин аваданвилер жеда лагьанайтIа, вилералди акуначиртIа зунни чIалахъ жедачир.

Са куьруь чIавни алат хъвурла чун Ингушетиядин чилерив агакьна. Вири санал 3600 кв.км. чилел алай са гъвечIи, Къуба райондилай са тIимил чIехи са республика.  Тек са касдин-кьегьал Руслан Аушеван зегьметдин бегьер. Федерал трассадин кьве къерехдани шалманрал алкIурнавай ингушрин тIаратIдал алай элкъвезвай, пуд нур квай ракъинин символри экверзавай. Гьа символри чун Осетиядин сергьятдалди рекье твазва.
Осетиядиз гьахьайла трассадин къерехдавай символар дегиш хьана, амма Осетия “Советрин ахварай” цIийиз аватзавайдаз ухшар аквазва. Владикавказ шегьердай акъатна чна машин Вини Ларс галай патахъ элкъуьрна. Зур сятдилай цIиргъина акъвазнавай фураяр акурла сергьятдив агакьнавайди чир хьана. Рекьин эрчи пата акъвазнавай фурайрин и кьил а кьил аквазвачир. Сергьятдив агакьайла чи вилик тIимилди са виш гъвечIи машин квай. Сергьят кIеви тир. Нянин сят иридалай экуьн сят иридалди сергьят кIеви жезвайди чаз гила чир хьанай. Чи патав чкадин жегьилрикай кьвед агатна. Абру 1500 рублдихъ нупа галачиз чун рекье тван теклифна. “КIеви сергьятдай вуна чун гьикI рекье твада”,- жузурла, ада “Пака экуьнахъ” — жаваб ганай.
-АкI ятIа пулни пака экуьнахъ гуда, лагьайла абур хъфенай.
Пака нисиналди чавай Грузиядиз гьахьиз хьайитIа хъсан жедай, хьтин фикирар кьиле аваз чун ахвариз фена.
Пака экуьнахъ
Экуьнахъ ахварай аватайла, чи чапла къвалавайни алава са цIиргъ машинар акъвазар хъувунвай. Гила чавай гьич цIиргъинайни акъатиз жезмачир. Чи вилик галай машинрин кьадарни кьве вишез мукьва хьанвай. Сенфиз пул къачуна нупа галачиз рекье твада, лагьайбурни вилиз аквазмачир. Сят ирид хьайила машинрихъ гьерекат акатна. Сенфиз ксурла нисиналди акъатайтIа хъсан я лугьуз фикирзавайтIа, гила чапла пата хъхьанвай цIийи цIиргъни акуна няналди инай акъатиз хьайитIа хъсан жедай хьтин веревирдер фикирдаваз яваш-яваш  вилик физвай.
КандатIа куьн чIалахъ хьухь, кандатIа ваъ. Тек кьве сятни тамам тахьанмаз чун Грузиядин сяргьатдин сиве авай. Сергьетдин постуналлайбуру вад машин санал кьабулзавай. Вини Ларсдин сергьятдин заставадин къене машинар 3-5 минутдилай  пара амукьзавачир. Энгел квай машинар цIир­гъинай акъудна, гуьгъуьнавайбур геж  тахьурай лугьуз са къерехдихъ акъвазарзавай.
И чIавуз зи рикIел Яламадин ва СДК-дин сергьятар хуьквезва. Яраб Аллагь, чи сергьятрал ихьтин, инсанариз гьуьрмет вини гьавадавай цивил къайда-къанунар мус жедатIа?.. 

И рехъ ни кутуна?
Вини Ларсда Осетиядин сергьятдай акъатна Грузиядин сергьятдал къведалди са шумуд километр кьакьан дагъдин дар рехъ физвай тIебиатдин иервили, вацIун гьайбатди, дагъдин къеняй акъуднавай тунелди зун мягьтIеларзавай. Грузиядин сергьятдив агакьайла зун лап пагь атIана амукьна. Сергьятдал я шлагбаум, я варар, я аскерар алачир. Мегьтел жедай кар тир, чи вилик кваз Урусрин таможнядай акъатай кьве вишалай гзаф машинрикай садни вилиз аквазмачир. Заз сифте чун рехъ алатна маса чкадиз атайди хьиз хьанвай. Грузиядин тIаратIар акурла рикI секин хъхьана. Гьич акур крарал мягьтел жез агакь тавунмаз чун сергьятдилай алатна Грузияда гьахьна. Яраб Аллагь, инсанар патал икьван регьят, къулай шартIар ийиз жен мумкин хьайила бес, чи сергьятар и йикъа вучиз авайди я? Гьар сеферда Яламадай акъатна Дербентдиз фида лагьайла тандилай са къат як алатзава…
Сергьятдидай Тбилисидиз гьич 200 км рехъни авач. Чи вилик Хачдин перевал квай. Чун Терек вацIун камай Арагви вацIун камуз акъудзавай, кьакьанвал 2380м тир Хачдин перевал. Инай чара-чара чIавара Пушкин, Лермонтов, Грибоедов, буба Дюмани фенва лугьуда. Какур, дар рекьерай хкаж жерла за фикирзавай: яраб, и рекьяй лап сифте яз вужар фенатIа, и кьакьан дагъларай рекьер кутан нин кьилиз атанатIа, и четин рекьер низ герек тиртIа?…
Виняйгъуз эвичI хъийирла чал гьалтай хперин суьруьяр акурла зи вири суалриз жавабар жагъана.
 
Кафе-музей, хачапурияр…
Тбилисидив агакьдалди чун тIимил ятIа, са къадаз мукьва хьуьруьн къеняй акъатна фена. Тек са хуьрни хкуд тавуна, вири хуьрера рекьин къерехра гьар I00-200 метрдилай ракьун, гъвечIи резиндин чархараллай, кьилни кIевиз жезвай зибилдин къапари зи рикIел Яламадин ва Худат шегьердин рекьин къерехравай “зибилдин дагълар” хкана. Яраб чи хуьрерин чIехибуру и зибилрин кIватIалрикай лезет къачузва жал?..
Арагъви вацIун кьере са дагъдин хуьруьн кафеда чна хачапурияр тIуьн кьетIна. Кафедин къенез гьахьайла заз инаг юкьвал столар алай музейдиз ухшар акунай. Гуржийрин хуьруьн майишатдин вири зерятар мини формада иниз кIватIнавай…
Авайкьан хачапурийрин жуьреяр вуч тир?!
И чIавуз евроремонтарнавай КцIарин кафеяр зи вилерикай карагна…
Накьанан югъ хуьн тийизвай халкьди, пакам йикьакай бажагьат фикирда…

Урус чIал чизмач
Югъ нисинлай алатнавайла чун Тибилисидиз агакьна. Тбилисида имид хцин дустари чи рехъ виливди хуьзвай. Ирид йисуз Къазанда кIелнавай Леван, чахъ галаз урусдал гужуналди рахазвай. Гьикьван вахт тир зун урус чIалал рахунихъ цIигел яз. ЧIални рикIелай физва. ЦIуд йисалай виниз я Пушкинан чIал Иберияда “персона нон- гранта”диз элкъвена. Тахсирар улквейрин кьиле авайбурухъ  кватIани азаб чIугвазвайди мадни тIили халкь жезва, лугьуз шикаятарзавай Левана. Тбилисидин куьчейра заз гьич урусдал кхьенвай са гафни акунач. Гуржийри урусрин чIал рикIелай ракъурнава, ингилисрин чIални чириз агакьнавач. Гьавиляй абур са тIимил изоляцияда гьатнавайди хьиз аквазва. И кар кьатIузвайбурни тIимил туш.

Таксист Элескер
Пакам юкъуз зун Тбилисидин майдандал Элескер лугьур са яшар пудкъанни цIудалай алатнавай таксистдихъ галаз таниш хьана. Элескеран лугьунрай адан чIехи буба йитим аял яз Ирандай Тбилисидиз фуан гуьгъуна атана. Вири уьмуьр Тбилисидин юкьни –юкьва авай Майдан лугьур мугъулрин мегьледа уьмурнавай Элескераз мугъул, урус ва гуржийрин чIаларни хъсан чиз­вай. Гьейдар Алиеван тIварунихъ галай парк, адан буьст, туьркерин гьамамар, мусурманрин мискIинни гьа и мегьледа ава. Элескеран рухваяр лагьайтIа, къад йис я Австриядиз куьч хьанва. Такси хьиз гьалзавай машинни абуру рахкурнава. Машинрин растоможка Бакудилай цIуд сефердилайни пара ужуз я. Аламат!?
Гадайри Элескеразни Австриядиз ша лугьузва, амма ам физвач. Вири уьмуьр фейи чкада рекьинни ийида, лугьузва ада.
Са тIимил анихъ эрменийри уьмуьрзавай Авлабар лугьур къадим са мегьлени ква. Эрменийрин театр, килисани и мегьледа  ава. 20 ларидихъ зун Элескера югъ мичIи жедалди Тбилисидин куьчейра экъуьрна. Бензин чалай багьа хьуниз килиг тавуна таксияр Бакудалай пара ужуз тир. Мад са  аламат!
Югъ мичIи хьайила Элескера зун мугьманханадин ракIарин сивиз хкана ва телефондин номерни кхьена заз туна. Пака герек хьайитIа зенг ая…

Камран Къурбаналийрин