Азербайжанда Советрин девирдин лезги литературадин бине эцигабурукай сад тир Нуредин Шерифов( 1883-1952) чи поэзияда вичин кьилди туькуьрунрин хатI, кьадар-кьисмет авай зари я. Ада къелемдиз къачунвай темайрин палитра, гьа темайрив эгечIзавай жуьреяр вичихъ галаз гьа са девирда халкьдин чIалан сенят вилик тухуз алахънавай маса авторрилай тафават авайди я. Ихьтин темайрин арада хайи чIал хуьнин ва адав къайгъударвилелди эгечIунин карди кьеIен чка кьазва. Зариди, маса дуьшуьшра хьиз, лезги чIалал кIелунин-кхьинин, ам маса чIаларин таъсирдикай хкудунин, адан михьивал хуьнин месэлайра вич халисан женгчи тирди краралди ва поэзиядалди-са гафуналди, вичин вири уьмуьрдалди тестикьарна.
Хайи чIалан тагьсиб дериндай чIугвазвай Н.Шерифова чIаларин азадвал ва барабарвал закондалди баянарнавай Советрин гьукуматди чи уьмуьрдиз гъанвай и цIийивилин тарифзавай:
Азад хьана гила халкьар,
КIелиз-кхьиз дидед чIалар.
Махар хьанва а фей къалар,
Им кеф тушни ажеб, дагълар!
1932-йисуз Хьил (гилан КцIар) районда «Социализмад темп» тIвар алаз лезги ва Азербайжан чIаларал акъатзавай цIийи газет кардик акатна. Адан сифтегьан редакторни Н.Шерифов хьун дуьшуьшдин кар тушир. Идалай вилик йисара зариди кцIарви муаллим Гуьлсенем Эмирбеговадихъ галаз санал «ЦIверекIв» тIвар алай цлан газет акъуднай. Ам вацра садра кьилди лезги чIалал акъатзавай. «Социализмад темп» кьил ганвай чIала зариди цIийи газетдиз рикIивай алхишзавай:
Жуван хайи чIалал газет
Сифте кIватIай а гъилериз
За пIагь гузва-ихьтин лезет
Аквада кьван чи вилериз!
И чIалан эхиримжи бендина зариди «ЧIал амай кьван халкьни амукьда», «Эгер са халкь рекьиз канзаватIа, сифте алан чIал гъиляй хчу» лагьай гафар маса жуьреда кIедайдав агакьарзава:
Газет гана партияди
Савкьват яз халкьдиз вири
Лезги стха, кичIе жемир,
Чун амукьда даим дири!
Гьа йисуз кхьей «Лув гана…» шиирда зариди I926- йисуз Махачкъалада орфографиядин месэлайриз талукьарнаваз кьиле фейи конференция чи рикIел хкизва. Анал гзаф маса проблемайрин арада дуьшуьшдай гаф кватай «нуькI» кхьин дуьз яни, тахьайтIа «нуцI»?»лагьай месэладизни килигна. Авторди и вакъиадиз кьезил юмордалди ишара ийизва ва гележегда «дидедин чIалаз мад амукьдач завал» лугьуз чIехи умудар кутазва:
Рахунар, теклифар гзаф хьанатIан,
Сад хьана эхирдай виридан фикир.
«НуцIни» «нукьI» элуькьдай кьиса хьанатIан,
Межлисди тестикьна са рехъ, са фикир.
Къушар хьиз шад я чун дидедин чIалал
КIелзава лугьуз къе газетни журнал.
Мектебни радио лугьузвач гьеле,
Гьатнава абурни квахь тийир геле.
ГъвечIи месэлаяр дакIуриз, «нуькI» гьикI кхьидатIа гьуьжетзавайбурулай тафават кваз, Н.Шерифова хайи чIал сагъ са организм яз кьабулзава, ам халкьдин вири къатарин ругьдин эменни тирди къалурзава:
Крар икI фена хьуй гьар кьве патани.
Дидедин чIалаз мад амукьдач завал.
Са-садаз чеб кани рушни, гадани,
Алимни, чубанни рахада адал.
Идахъ галаз санал шадвилин, умуд кутунин мотивар заридин чIалакай теснифнавай са жерге эсерра пашманвилиз, чIалан гележег патал къалабулухдиз элкъвезва. Коммунистрин партияди вичи кьабулзавай къарарра халкьаринни чIаларин барабарвал баянарзавайтIани, чкайрал М.Багъиров хьтин функционерри кардал а къарарар терхеба кьилиз акъудзавай. Республикада «халкьар мукьва авун ва садарун» девиздик кваз кьиле тухузвай зарар квай политикади, титулдин тушир халкьар ассимиляция авунин процессри Н.Шерифован рикIик зурба къалабулух кутазвай. И гьиссер уьмуьрдин фактарихъ галаз алакъада аваз хьайила заридин илгьамди гзаф таъсирквай чIаларни арадиз гъизвай.»Куьркуьнар ва алпанар» гьа ихьтинбурукай я. И чIала шаирди Къуба пата маса хуьрерилай хейлин фад ассимиляция хьайи кьве хуьруьн жемятрин кьисмет зарафатдин ва айгьамдин жуьреда кIелзавайбурув агакьарзава. Вил ахъаяйдалай инихъ вичиз мукьувай чизвай хуьрерин чIал куьруь вахтунда дегиш хьуни автордин рикIиз кьецI гузвай.
«Куьркуьнарни алпанар
Тир береда зун аял
Залайни михьиз, хъсан
Рахадай лезги чIалал».
Амма, ингье, шаир чIехи хьанва, кIелунар акьалтIарна хайи чилерал хтанва, анжах адаз «акур валара къуьр амач»… Ада вичихъ хайи чIалал луькIуьнарзавайбуру заридиз какахьай, гьелени лезги чIалан чIун кумай туьрк чIалалди жаваб гузва:
Таниш са алпанвидин
Гьалар кьуна за хабар.
«Юх,- лагьана ада заз,-
У чIал мен билмиявар!»
Куьркуьнвидал гьалтна зун,
Хьана жузун-качузун.
Адани заз лагьана:
«Уйнама, дуст кас, уюн!»
Советрин уьлкведа кьиле физвай репрессийрин лап къати береда, I937-йисуз кхьей и чIала лезгийрин кьилел къвезвай и бедбахтвилерин тахсиркар къалурзавач, гьа са чIавуз авторди шиирдин сифтедай кьунвай айгьамдин тон агъузарзавач, авайдалайни хкажна, сарказмдин дережадиз акъудзава:
Чурчул гъуьлягъ хьун патал
Миллион йис герек я.
Хва декьейдан хва инсан,
Вун цIалайни зирек я.
Н.Шерифова хайи чIалаз талукьарнавай эсеррин арада виридалайни машгьурди «Гьайиф» тIвар алай шиир я. 1936-йисуз Сталинан Закавказьеда авай даях Багъирован чIуру политикадин нетижа яз республикадин туьрк тушир халкьар уьмуьрзавай районра ва хуьрера милли чIаларал тарсар гун къадагъа авуна. Гьелбетта, винелай гьар са кIвалах вичин «къайдада аваз» туькIуьрзавай. Партиядин активди тIвар патал зегьметчийрин «рей чирзавай», собранияр кьиле тухузвай, анрал лезги чIалахъ перспектив авачирди тестикьарзавай, республикада вири халкьар патал сад тир чIалан важибвал субутарзавай докладар кIелзавай, рахунар ийизвай. Вич девирдин «акьул, намус ва виждан» я лугьузвай коммунистрин партиядин вилик-кьилик квайбуру и кар лезгийрин чпин гъилералди кьилиз акъудзавай. Гъиле гьатнавай везифадин ширинвал акунвай бязи хаинар хайи дидедин чIални кIвачерик кутаз гьазур тир. Сталинизмдин пацук кваз арадал атанвай бюрократияди гьахъ гаф лугьузвайбурун вилик пад кьазвай. ГьакI тирвиляй а йисара кьиле фейи собранийрал «рейсадвилелди» кьабузавай къарарарни гьа са жуьрединбур тир: лезги чIал мектебривай яргъа авун, туьрк чIал дидедин чIал яз кьабулун. Кьилел яру пайдахри лепе гуз, вилик Конституция кваз законар чIурзавайбурун къуватар гзаф тир девирда текдиз амай шаирдилай гьайиф чIугунилай гъейри вуч алакьдай? Ада активдин членриз дагъвияр патал виридалайни багьа затI тир дидедин некIедиз лайих хьуниз эвер гузва:
Мад вуч лугьун за ваз, Актив!-
Дидедин чIал кьабулдачир.
Дидед гайи нек ваз гьайиф,
ЧидайтIа вун икI, гьич хачир.
ЧидайтIа квез халкьар вири
Вилик финиз себеб жери
Дидедин чIал туна, гъейри,
Патан са чIал вуна кьачир.
Н.Шерифоваз ихьтин гьал арадиз атунин кьилин себеб бюрократри мецел «партияни халкь сад я» гафар алаз чеб халкьдивай чара авун, адан дердерикай, рикIикай хабар такьун яз аквазвай:
Алай гъилел зегьметд къабар
Элдикай хьанайтIа хабар,
Маса чIалал кхьей чарар
Гана гъиле, мягьтел тачир.
Чка атайла лугьун: 20I2-йисуз Махачкъалада, Дагъустандин улубрин издателствода Н.Шерифован «Ватандикай мани » тIвар алай улуб чапдай акъатна. Санлай къачурла, ам чапдиз гьазурна, классикдин юбилейдин вилик арадиз гъайи авторрин группадиз рикIин сидкьидай чан сагърай лугьузва чна. Муькуь патахъай, лагьана канда: заридин туькуьрунра кьетIен чка кьунвай и эсердин тIвар дегишарна, «Актив» эцигунихъ са манани авач. I966-йисуз акъатай «Чигедин стIал» улубда, гьакIни шаирдин хва Иззет Шерифова зав гайи архивдин материалра и чIалан тIвар «Гьайиф» яз фенва. И шиирди алатай виш йисан юкьвара Азербайжанда литературадиз атай лезги авторрин кьисметда чIуриз тежедай хьтин гел туна лагьайтIа, ягъал жедач чун. «РикIин гаф» кIватIал гьикI арадиз атанатIа рикIел хкидайла шаир Лезги Нямета лугьудай: «Чун вири Нуредин бубадин «Гьайиф» лагьай гьарайдал атайбур я. Акьван чIавалди чакай гзафбуру чара чIаларал кхьизвайди тир…» И факт садани инкар ийидач. I964-йисуз кьиле чи чIехи зари З.Ризванов аваз «РикIин гаф кIватIал арадиз атана. Забит муаллимди гьа чIавуз чапдиз гьазурай сифтегьан ктабрикай сад «Чигедин стIал» хьанай…
Нуредин Шерифова хайи чIалан михьивал хуьниз вичин эсеррани кьетIен фикир гузвай. Лезги литературадин чIала кхьинарзавайбурун вилик эцигзавай тIалабунрал амал авунихъ галаз санал ада чка атайла гьакI Къуба патан, гьакIни Куьре патан нугъатрин гафарикай устадвилелди менфят къачузва. Филологиядин илимри доктор Гьаким Къурбана «Ватандикай манидиз» кхьенвай сифте гафуна лугьузва: «Нугъатдин са бязи гафар фикирда кьун тавуртIа, заридин вири эсерар лезги литературадин чIалал кхьенва. Абур, кIелзавайдаз чирвилер ва тербия гудай гуьзел ивирар яз, Дагъустандин институтра, педколлежра ва мектебра чирзава». Н.Шерифова чIалакай, гьакIни маса темайрай кхьенвай эсерар уьмуьрдин вакъиайрихъ, кьилди инсанрин кьисметрихъ, тарихдин фактарихъ галкIанвайбур я. ГьакI тирвиляй абуру къенин йикъахъ галазни кьазва, алай девирдин кIелдайбур патал мана-метлеб квадарзавач.
Гьилал АСКЕРОВ, филолог, Волгоград.