Роман за кIелна ва заз адакай жуван веривердар са тIили кIелдайдан фикирар хьиз кхьиз канзава.
Роман кIелдайла зи хиялдиз чпин уьмуьрдикай раманар кхьин чи зарийрин хиве авай са хейли каркам ксарин тIварар атана… Ран, Вече, Урнаур, Давдакь, Шаргир, Жуваншир, Пакувияр, Гьажи Давут, Фатали хан, Ярали Гьиливи, Мегьамед Ярагъви, Муртуз агъа, Забит Ризван, Лезги Нямет… ва мад икI вишералди…
Чна пара чIавуз заридиз уьмуьрай чIав ва чка фагьумда кьун тавуна, къиметар гуз алахъзава. Гьаким Къурбанан улуб кIелайдилай къулухъ, заз Етим Эминан кьадар-кьисмет ва адан чан алай къамат цIийи жуьреда акуна. Гаф авачиз Гьаким Къурбана чугванвай чIехи зегьмет тарифдиз лайихди я ва и кар лезги литература авайдалайни вини гьавадиз акъатуниз кумекзавай савкьват я.
Улубда гьеле аранриз куьчар тавунвай дагъдин хуьрерин чкаяр, топонимар, гьидронимар чи чIалал кхьенва ва и кардиз чIехи мас ава. Тарихдал рикI алайбурувайни улубдикай менфеят къачуз жеда. Мисал яз: Къуба магьалдиз куьч хьайи Кьилегьрин хуьруькай (101-чин), Абу Муслима Лезгистанда эцигай сифте мискIинрикай (Кьуьчхуьр, Ахцегь, РичI, Яхул, ЧIурал…) малуматар акуна.
Гьаким Къурбанан новаторвални такун мумкин туш. Ада и романда Алупания, Лезгистан, Кьулан вацI, ЧIурал(Дербент), улуб, ли, чIал(шиир), мазан ва маса чал кхьинра тIимил гьалтзавай гафарикайни менфят къачузва. Кирамди бубайрин миса- лар, вичин фикир атIумарун патал пара устадвиливди чкадал ацукьарзава. Заз хуш атайбур: «Мал ийесидиз ухшар жеда», «ВиртIедин кьечI гъайила кIвализ, гьахъвал фида гьуьлуьз», «Гатуз далдам гатайла, хар къвада», «Яргъа авай Аллагьдихъ галаз рахардалай мукьвал алай инсанрихъ галаз рахун хъсан я».
Кирамдин ибараярни чкадал аватзава. Мисал яз: «Чубарукдин муг хьиз, рагак ккIанвай хуьр.», «Зун хандин виликайни фена, балкIандин къулухъайни…» «Тагьира чуьнгуьрдин япар акъажна…» ва икI мадни.
Улубдай заз Къуба пата мецера авачир гафарни акуна:
-Иялар — вири хизан.
-Пкавул- чамран найиб.
-Варданаг элкъуьруьн – къавуз кул гайидалай къулухъ элкъуьрзавай зерят.
-Мехъерин свараг- свас гъиз фейибурин кIватIал.
Чи литературада физвай процессар ва абур тупIалайна критикадин сафунай акъудин герек авай кар тирди вири гъавурда акьазва. Садни, критика, литература вилик финиз рум гузвай зерят я.
Гила заз, са кIелзавайди хьиз жуваз акур татугвилерикай рахаз канзава. 1853- йис. Дагъустандин Ялцугъ хуьр. Савад авайбур кьитI, сур лезги адетар кIеви, кавха, фекьи ва къазийрин куьмекдивди халкь рекъе гузвай чIавар. Ялцугъиз кирамди кхьизвайвал, патахъай къвезвайбурни «са алверзавай чувудни, къеле гуз къвезай яхулви» ятIани, рахунра самбар туьркерин ва фарсарин гафар ава: Яшамиш, инсансуз, гьахъсуз, марифсуз, эдебсуз, азгъун, бегьемсуз, дагълар-дашлерай, ирелу, башибузукь, атлу, ата-буба, къужахламиш, гуьллуь парча, инанмуш, ишаре, бирдан, къундарма… ва мад икI… Вични, и гафарин виридаз чи хайи чIала синонимар ава. Зун чIалах туш хьи, Куьредин Ялцугь хуьре вични 1853 йисуз рахунра икьван чара гафар жен.
Романда заз са шумуд чкадал рикIел амукьдай, фагьумда гел тадай кулминациядин кIукIушар акуна. Ибур, Эмин сухта дустарихъ галаз Самур дере аквадай Сувдин синел акъахна Кьулан вацIуз, Къуба магьалдиз, Алупандин сувариз килигна лагьай монолог(102-чин). Эмин халуйрин хуьруьз- КIахцугъиз фейила, мехъерик Куьредин хандин нуькерриз свас сифте хандин патав тухуз кан хьийла кьиле фейи акъажунрин сегьне(133- чин). Кьасумхуьрел хьайи Мамрачви Къазанфара Барон Услара теснифнавай гьарфаралди кхьенвай «Куьедин жуз» тIвар алай улуб чинал акъуддай сегьне(227-чин), заридин Ялцугърин жемятдивай «гьалалвал» къачузвай сегьне хьана.
Таривердийрин Асад