-Куь к1вални къени хьурай! За мектебда к1елзавай ч1авариз хьайи кар я. Садра чи колхозда шофер к1валахзавай зи эмедин хци вичин халудин, зи бубадин т1алабуналди чуьлдай чи гьаятдал са ац1ай машин векьер хканай. Машин ич1и авурдалай кьулухъ бубади шоферни, фялеярни са сив фу т1уьн паталди к1вализ эвернай. Абур чи суфрадал илифна нисинин фу т1уьнай. Хъуьт1уьн югъ тир, чи са к1вале цай авай. Зани гъвеч1и стхади и чими к1валин куьнжевай столдал тарсар ийизвай. Мугьманарни и чими к1вале суфрадин кьилик ац1укьна нисин фу незвай. Чна и ч1авуз 5- 6-классра к1елзавай, хуьрени хъсан к1елзавай аялри хьиз т1вар акъуднавай. Эмедин хци чун синагъун патал вичиз Кц1арин автобазада шоферривай ван хьайи са четин месэла лагьана: «Са кас 5 манат пул гваз базардиз фенва. Ада къарпуз -50 кепекдик, ич 10 кепекдик ва дамбул 1 кепекдик жен шарт1уналди вири санал 100 майва къачунва. Лагь кван ада гьар са майвадикай шумуд къачунва?»
Чаз и имтагьандай хъсан акъатиз канзавай. Гьавиляй зун пара алахъна, амма гьеле нетижа авачир. Эхир за жаваб жагъурнай.
Мектебдин аялди жаваб фад жагъурназ акур эмедин хва мягьтел хьана, пагь ат1ана амухънавай. Ахпа ада зун са хейли тарифарна…
И гаф маса чкайрални ахъайна. Жував агакь хъийизвай гафари тандик лувар кутазвай…
Идалай кьулухъ зун ихьтин сир ахъаюн четин тир месэлайрин, миск1алрин, имуча-мучайрин гуьгъуьна гьатнай…
-Къени Куьн гьа геле аваз физва… Бес, а кхьейбур вутзава?
-Гьак1 я, къени за буш ч1авариз аялар ва ч1ехибур паталди сирквай, гьял ва жаваб жагъурин са т1имил четин тир меселеяр, миск1алар, имуча-мучаяр кхьизва. Ахпа абур чпин игьтияж авай адресриз агакьарзава, вири за чапиз тазва. Авайвал лугьун герек я, им зи хобби-алава са машгъулат я. Кьвед лагьайди хобби профессионалвилин гьавадиз хкажна са т1имил пулни гъиликзава…
-И заманада ам гьик1 жедай кар я?
-Лап хъсан. Дуьз лагьайт1а, за локигадай мэсэлаяр ва маса зигьин паталди кьил хана гьялна кандай меселеяр фадлай кхьизва. Гьеле хуьре 7-8 классра к1елдайла, гуьгъуьнай Кц1ар шегьердавай 1 нумрадин юкьван мектебда к1елунар тамамардай йисара дат1ана республикадин масштабдин прессадин органрин, гьак1ни райондин «Къизил Къусар»(«Кц1ар») газетдин чинра за кхьенвай макъалаяр ва туькуьрнавай кроссвордар, криптограммаяр, чайнвордар, шарадаяр, ребусар ва маса и к1алубдин кхьинар чап жезвай. Юкьан мектеб акъалт1арна Бакудиз атайдалай кьулухъни, завода к1валахдай ч1авузни, гуьгъуьнай Азербайжандин Девлетдин Университетдин механика-математика факултетда к1елдай йисаризни зун жуван хоббидиз садикь яз амукьнай. Маса гафуналди, и кардай заз абру дигай къадарда гонорар гузвай. Кесиб студентдиз и пул пара масан аквазвай…
-Масан пул гьик1 харжзавай?…
-Зун нянихъ ВУЗ-да к1елзвай студент тир, юкъуз ремонт-эцигунар тамамарзавай бригадада т1или фягьле хьиз к1валахзавай. Пуд лагьай курс кьилиз акъудайдалай кьулухъ хзанни хьанвай. Жегьил квартирант студентди хзанни хвена канзавай, университетни тамамарна. Пулунин мадаратар бес къадарда тучир.
-Бес Куьне урусдал мусанлай кхена?
Кьуд лагьай курсуналай за урус ч1алални гзаф оригинал, асулдай «кьил хадай меселеяр» туькуьриз авална. Гуьгъуьнан йисара Азербайжандин прессадин органрихъ галаз санал Москвада акъатзавай «Пионерская правда» газетдин(тек са адан ваъ) чинра аялар паталди туькуьрай кроссвордар чап хьана. И редакцияйри гьар сеферда заз почтунай гонорарни, чап хьайи газетни к1вализ рахкурзавай. Абур вири исятдани к1вале зи архивда ама. Гуьгъуьнай за гьазурнавай кроссворд «Огонек» журналда, «суьгьуьрквай фигурар» «Квант» журналда чап хьанай. И журналрин гонорарни пара тир.
-Квез прфессионал лугьуз жедани, тахьайт1а рик1из кани ва кьилеллаз пулни гъизвай са хобби-алава машгъулатарзавайди?
-Кьведни! Чидач квез хабар ават1а, эхиримжи йисара кроссвордрин к1алубдавай меселеяр тарсунин ктабра къвердивай пара гьатзава. Тарсуналай къерехда к1елун паталди махсуси яз ихьтин к1алубда туна ахъайнавай улубарни ава. Абур мектебдин аялрини гьевесдивди къабулзава. Гьавиляй, и кардиз гьамиша вахтар гьавайи ракъурдай т1или са машгъулатдиз хьиз килигун дуьз фикир туш. Тематик кроссвордрин куьмекдалди мектебдин аялриз гзаф метлебар регьятдаказ чириз жеда. Са шумуд йис вилик министерстводай гьа ихьтин тарсунин ктабар гьазурзавай тилитдиз зазни эвернавай.
-Квез матетатикадай тарсунин ктабар гьазуриз эвернавайни?
-Ваъ. За кьат1уна, за математикадин факултет акьалт1арун фикирда къазва куьне. А улубар математикадай тучир. Вири предметрай тир, а гафунай математикадайни. Заз урусрин ч1алал ахьтин улубар пара акунва…
Абуру заз эверунал атайла, сифте жувни ягъал хьанвай. Проектдин регьберди заз Азербайжан ч1ал ктабдиз меселеяр гьазурна канда, лагьанай.
Зун математик я, жаваб ганай за.
Гилан аялрин к1елуниз, тарсар гьазуриниз марагъ т1имил хьанва. Мектебдин аялриз эвелан ч1авариз хьиз, суалар ц1уру ва т1илиз фурмалировкада эцигнавай меселеяр гьялиз канзавач, гьич мукьувни агатуниз гьевес къалурзамач. Тарсарикай, к1вализ ганвай меселейрикай къайи хьанва. Гила абур ктабдив, тарсунив чимиз агудун паталди, месэлаяр сир квай формайра- кроссвордрин, чайнвордрин, файнвордрин, ребус, лабиринт ва мсб. жанр ва к1алубра гунин зарурат вилик пландиз акъатнава.
Ахпа абру заз Америкада ва Европадин са шумуд уьлкведин мектебар патал гьазурнавай тарсунин ктабар къалурнай. Эхь чна и к1валах 10 йис идалай вилик тамамарнай. А ктабриз чна гьазурнавай вишералди месела фенва. 5, 6, 7-классар паталди «Азербайжан дили». «Иш дэфтэри» тарсунин ктабрай, гьак1ни дискарай шумуд йис я юкван мектебра ва лицейра тарсар физва. Абур къве сеферда тикрар чап хъхьанва.
-Бес «Чинеба гаф» кхьиниз къарар гьик1 ганай?
-Шумуд йисар я, за ктабар кхьиз чапдай акъудиз гузва. «Чинеба гаф»иниз зи рик1е кьет1ен чка ава ва ам махсуси са канивиливди къабулнай. А улуб зи лезги ч1алалди тир сад лагьай ктаб я. Идалай вилик зи урус ва азербайжан ч1аларал са шумуд ктаб чап хьана к1елдайбурув агакьнава: «Кроссвордар ва магиядин фигурар»(1988), «Кьуьзуь Къибледин мудриквал»(2000), «Рик1ивайни, амалдар сик1ревай Сев алцурариз хьанан?»(2004), «Заз са фокус чида»(2010). «Логика & интеллект» (I ва II ктаб); «Мамедкъули & адан дуст Сефкъули»(2011). Заз фадлай са мурад авай, лезги ч1алални ихьтин ктаб кхьин. Гьавиляй гьамиша тади к1валахар тамамарайдалай кьулухъ буш ч1авариз хайи ч1алалди(гьевес атайла шиирривдини) логикадин месэлаяр, аялар патал миск1алар, имуча-мучаяр кхьизвай, гьак1ни тарс чирунин процесда менфят къачуз жедай головоломкаяр туькуьриз патахъ вегьизвай. Саки чизвай са югъ къведайди я. Виридаз чизва, ц1уру СССР-дии тагьсилдин система хъсанди тирт1ани програмда логикадай тарсар авайди тучир. Ам предмет хьиз ВУЗ-рин махсуси факултетра чирзавай. Гила гъвеч1и классрилай авална логикадин тарсар гузва. Логика са илим хьиз чирун, мектебдин программада тарсар тунин важибвал гила вилик пландиз ч1угнава. Инсанар гила гъавурда гьатнава хьи, дуьнядин аламатар ц1ийиз кьат1извай аялдиз, вичин уьмуьр авадан авун патал логикадин чирвилер жен гзаф важиб кар я.
-Куьне дат1ана кхьизва, к1валахал, к1вале, ял ягъаз хуьриз хъифейла… Ибур к1ват1на куьтягьиз жедани?
-А кхьизвайбурукай за мад са шумуд ктаб «кут1уннава».Лезги ч1алал кьуд гьазур ктабди чпин спонсорар вилив хуьзва. «Логика ва машгъулатар» т1вар алай са ктаб «Араз» нешриятдиз чапдиз ганва. Гъуцари рехъ гайит1а мукьвара экуьнал акъатда. Алай ч1авуз зи гъиле ч1ал чириз канзавайбур паталди кхьизвай са ктаб ава. Шиирривди кхьенавай логикадин месэлейрин мад са улубни тамам жезва.
Суьгьуьрквай фигуррикай тир «Рекъемралди жонглервал» т1вар эцигнавай ктабни кьилиз акъуднава. Чара ч1аларалди кхьенвай пуд ктабни тамам гьазур я. Алай ч1авуз зун имуча-мучайрин винел аватнава. И кхьенвайбурун гьар садаз дигай шикиларни ч1угваз гана са бегьем «дак1ур» ктаб ийидай фикир ава.
-Квез ч1ехи гъуцар куьмек хьурай, паракьан сагърай.
-Куьнни сагърай.
Ихтилат кхьейди К.Аламви я.