Чи халкьди Яран сувар кьиле тухуз гьикьван чIав ятIа чидай кас бажагьат ава. Са кар виридаз хъсан малум я хьи, и сувар чи халкьдин виридалай дегь чIаван суваррикай я. Чи халкьдин чIалахъхьунра авай са кьисади лугьузвайвал. Ирид нав алай ванци (аллагьди, богди, худади, албеса) вири дуьне туькIуьрна куьтягьайдалай кьулухъ Гъуцар суван кIане авай накьвадикай са шумуд агъзур КАСдин тан туькIуьрна тунвай. Ада гьеле касарин танда я ЧАН, яни КАН тунвачир. Гьеле мичIивал экуьвиликай чара авунвачир. Вири дуьне мичIивили кьунвай.
Ирид нав алай ванцин канивиляй чилел сивте* экв акьалтзава. Гьа экуьниз ЯР лугьузва. Яр касарин танара акьурла абурал чан къвезва. Гьа герендилай авална Касарин чилин винеллай уьмуьрдихъ кьил кутазва. Абуруз гьеле ЧIАЛ авач, абуруз чилел уьмуьрдин къайдаяр чизвач. Абурун чанда гьеле канни авач. И крар вири кьилиз акъудун патал вилиз акван тийизвай Ирид нав алай ванци ЧIехи Гъуцариз чилел эвер гузва. Гила касариз гъуцар аквазва.

ЧIЕХИ ГЪУЦАР

ЧIехи гъуцариз чпин чIал ава. Абурун са паяри цаварал, са паяри чилел, са паярини чилин кIаник уьмуьрзава. Абурун виридан чIехи кIвал Гъуцар суван кукIа ава. Вилиз таквар Ирид нав алай ванци чIехи гъуцариз гьардаз чара-чараз чилин винел касариз уьмуьр чирун патал кар ганва. Сивте гъуцари касариз чпин ЧIАЛ гузва. Гьавиляйни касари чпин чIалаз къенин йикъалдини гъуцарин чIал, гъуцари гайи чIални лугьузва. Ахпани гьар са гъуцра вичин вягьтедавай кар касариз чирзава. Вири крар чирайдалай кьулухъ касариз гъуцар, касариз чпиз чеб кани хьун патал КАН гузва. Гъуцари ирид йисуз касарихъ галаз санал чилин винел чпин уьмуьр кьиле тухвайдилай кьулухъ, гьар сад вичин чкадиз хъфизва. Гьар сеферда касар  четинвилера гьатайла абуру мад сеферда гъуцариз эвер гузва.

ЯР

Яр- спектрдин сивте нав(ранг).
Яр- касарин хуьруьн маишатдин чIаварганда сивте варз.
Яр- сивте вацран сивте йикъан тIвар. (Яран югъ)
Яр- гьар са йикъан сивте пай. (экуьняр, уьхънен, нисин, нян, ряден, хшун, йиф, кьуланйиф)
Яр- гьар гатфариз чандал къвез гьар хъуьтIуьз чилихъ хъфизвай гуцран тIвар.
Яр- касарин итимри кани папаз, папарини кани итимдиз лугьуда.
Яр- Ирид нав алай ванци касарин чанда вичин чандикай чан тур чIав.
Яран сувар касари гьар йисуз яраз кьиле тухузвай сувар я. Касарин танда чан гьатай йугъ. Гьавиляйни чна къедалдини яран йиф чIичIзава.
Яргъируш гафунун пунани яр гаф ава. Адаз вучиз ятIа чи литератур чIала “хважамжам” лугьузва. (Гьар сеферда и хважамжам кIелайла зи рикIел Расим Гьажи хуькведа. Албеса ваз икир авурай чIехи кас.) Яргъируш гафни чи чIалаз “Яр гъайи руш” гафарикай хьанвайди аквазва.

ЧIАЛ

Вилиз таквар Ирид нав алай ванци гъуцариз эвер гана, абур Гъуцар суван кукIвалай чилел авудна, касариз чIал гайидалай кьулухъ, Касар гъуцарин ЧIАЛАХЪ жезва. ЧIалахъ хьун, гъуцарин чIалахъ хьун касарин кьилин къастуниз элкъвезва. Касарин сивте дин чIал жезва. Амай халкьариз вера, инам, иман хьайила чун чIалахъ жезва. Чи гъуцарин чIалахъ, чи гъуцари чаз гайи чIалахъ, чи чIалахъ. ЧIалахъ хьун гафунин пуна авай чIал гафуни чи сивте дин чи чIал хьуникай хабар гузва. Къенин йикъалди шумуд агъзур йисуз  чи чIал дегиш тахьана амукьунин себебрикай садни гьа им я. Профессор        Я. Яралиева кIелзавай пелазгийрийрин, албанрин чIал къенин йикъан чун рахазвай чIалалаз максимал мукьвал хьунун себебрикай кьилинди чи чIалахъвал я. Чун са халкь хьиз хуьзвай чIал чнани хуьн хъвуртIа чIала чун мад са шумуд агъзур йисуз хуьн хъийида.

Камран Къурбаналийрин