Заз чиз Камарван и дуьньядал алай виридалайни иер са макан я! Базардуьзуьдилай 20 км леф (кьибле) пата цIуру Къуткъашен, гилан Кьвепеле райондин территориядик акатзавай и хуьр гафаралди лугьуз тежер кьван гуьрчег са чкадал ала. Лезгийри дуьньядин виридалай хъсан чилерал пунаяр кутунва. Чи бубайрини Камарван и чилин лап хъсан чкадал, шуьмер суван ценерал арадал гъанва. Хуьр вири патарихъай ЧIехи Къафкъаз дагълари элкъуьрна кьунва.Кьуд пад ичерин багълар я. Хуьруьн агъа патай физвай Ятых вацI, Базардуьзуь сувалай эгечIна, КцIар вацIухъ галаз са чкадилай кьил къачуна, Куьрдиз авахьзавай Турян вацIук акахьзава. Хуьрелай кефер патахъ килигайла, Базардуьзуьдин жив алай кIукI михьиз аквада. Кьуд патай багъларини тамари кьунвай и гуьзел маканди инсан ина йисан гьар са чIавуз гьейранарда. Къайи, гьамга хьтин яд авай, виш жуьре дердериз дарман тир булахринни латарин, чарчаррин кьилел гатуз вишералди мугьманар алтIуш жеда. Ифенвай гьамамринни къайи кпул булахрин ятари пара начагъбуруз чара ийизва. Хуьруьн тамарни талаяр тIямди инсан бейгьушардай мерейрив, некъийрив, инийрив, кицикрив ацIана жеда. Набататдин алем хьиз и тамарин гьайванатдин алемни гзаф девлетлуди я. Хуьр океандилай 1100-1200 метр вине ава.
Гьелбетда, хуьруьн виридалайни чIехи девлет инавай инсанар я. Хуьревай несилрин, сихилрин дувулар дегь девиррин деринриз фенва. Хуьре къадим алупанрин сихилрикай тир мягьлеяр ава: ялцугъар, фелискъарар, чепер, жигискъарар, кьаркьарар, хырахар, лыгар, игъирар, мискияр ва масабур. 4000 йис идлай вилик Кипрда, Анатолияда хьанвай пелазгийрин къадим кхьинра и сихилрин тIварар дуьшуьш жезва. Фелискъарар 4000 йис идлай вилик гъвечIи Азиядин Фелискъар уьлкведа, кьаркьарарни Мил дуьзенда яшамиш хьайи лезги тайифайрин т1варар я.
Камарванда исятда 2500 кас яшамиш жезва. Хуьруьз 10 агъзур йисалай виниз тарих ава. Субутрикай сад инавай сурар я. КIачIал суван ценерикай хкатзавай сурар чепедикай гьазурнавай куьшуьяр хьтинбур я. Ихьтин сурар чи эрадилай вилик 2-1-агъзур йисаринбур я. Инлай алатайла маса сурарин тарих 10 агъзур йисар я: ина кьуд къат катакомба (кьуд пад сал къванер тир) сурар ава. Гьар са къат сурар арадал атуниз 1500-2000 йис лизим къведа. Дявейринни тIебиатдин катаклизмаяр себеб хьана, хуьруьн чка са шумудра дегиш хьанвайвиляй хуьре мадни 7 чкадал сурар ала. Абурукайни гьар сад арадал атун патал, тIимил хьайитIа, 500-1000 йис лазим я. Хуьревай мусурманрин сурар вацIун рагъ экъеч1дай пата, мажуси диндиз икрамзавай дегь чIаварин алупанрин, пелезгийрин сурар рагъ акIидай пата ава. Сурарин кьилин къванерикай садан винел 3 агъзур йис идлай вилик кардик хьайи иероглифар ала.
Хуьруьн никIерни бустанар, хъуьтIуьн чIурар Куьдруьде, Ужар, Зердаб, Куьрдемир, Агъжабеди районра авай. Демйе никIер, чIурар Кьвепелединни Гуьйчайдин арада, Гам платода авай.
Алатай асирда, 100 йис идлай вилик хуьруьн аялри медресада лезги чIаларал тарсар къачузвай. Хуьруьн интеллигентрикай Мегьаремни Гьидаят 1937-йисуз Сибирдиз суьргуьннай. Жемятди Советрин гьукуматдин вири зулумриз эхнай. Хрущованни Брежневан вахтунда дидедин чIаларал кIелиз-кхьиз ихтияр авачиртIани, амма и девирда хуьре мектебдин, почтадин, клубдин ва больницадин чIехи дараматар эцигнай.
Са сеферда Камарвандин клубда концерт гуз атай Дагъустандин харусенятдин лайихлу векил Ашукь Султана, хуьруьн иервал акуна, «инаг гъвечIи Тифлис я» лагьанай.
Советрин девирда хуьруьн майишат пара вилик фенвай. Хуьруьн колхоз, миллионер тIвар къачуна, вири Советрин союзда машгьур хьанвай. Колхоздин седр (председатель) Э.Эшрефа Социалистический зегьметдин къагьриман тIвар, хпехъан К.Бекира кьведра Ленинан орден къачунай. Камарванвийрикай Халид ва Халил Алимирзеевар илимдин докторар, профессорар, 8 кас илимдин кандидатар хьана. Хуьре вишералди вини дережадин тагьсил къачур муаллимар, духтурар, инженерар, агрономар ва зоотехникар арадал атана. Колхозар тешкилдайдалай вилик чи хуьре кьве мискIин, 7 чкадал рат (харман), 4 регъв авай. Зи дебадиз (дидедин бубадиз) 10 агъзур лапагар ва Гуьйчайда эцигнавай пуд регъв авай. Алиусман бубади вичин такъатралди 1928-йисуз Лекидай мархараллаз цемент, Кускъурдай хуьруьз бетондин хвалара аваз яд гъана, гьар мягьледа са булах (вири 10 булах) арадал гъанай. 1929-йисуз ада Тифлисдай цемент гъана, гьамамрал кьве чIехи вир туькIуьрнай: сад папариз, сад итимриз. Советрин гьукумат чкIидалди и вирерни булахар кардик квай.
Хуьре мехъерар кьиле тухун паталди музыкадин ансамблни авай. Зуьрне Бубади (зил кьадайди Хасмет тир), далдам Шабанани Къурбана (стхайри), кфил Челебиди, чуьнгуьр Шагьмура ядай. Садира вичин тафт ядай паб Сараяхъ галаз манияр лугьудай. 1935-йисуз, Асеф Зейналлыдин тIварунихъ галай музыкадин училищеда чуьнгуьр ягъиз чирдай классда кIелай камарванви Къагьриман 1962-йисуз Бакуда 3 лагьай харусенятдин фестивалдин гъалиб хьанай. 1938-йисуз Москвада Колонный залда «Аршин мал алан» опереттадин тамашада чи хуьруьнви М.Садая Къурбан Пиримовахъ галаз санал Узеир Гьажибегован дирижервилик кваз чуьнгуьр язавай.
Мад са касдиз Камарванда гзаф гьуьрмет авай. Амни вичин 80 йис хьанвай агъсакъал Аскер Алиев я. Аскер муаллимди ара датIана 50 йисуз Камарван хуьруьн юкьван мектебда муаллимвиле кIвалахна, физикадай, математикадай, химиядай, черчениедай тарсар гана. Адан залан зегьметдин нетижа яз, чи хуьряй институтра кIелнавайбурун 90%-ди техникадин ва информатикадин факультетар куьтягьнава. Ам хуьруьн вири муаллимрин муаллим хьана.
Ягъийри чи тарихдин ктабрикай чIехи пай терг авунатIани, амма са бязи чешмейра Кьвепеледикайни Камарвандикай малуматар гьалтзава. 1200 йис идлай вилик кхьенвай арабрин налогрин сиягьда «Камер», «Камари», «Канийе», «Камибеван» тIварарни дуьшуьш жезва (месела, Ибн Хордадбек «Книга путей и царств», Москва, 1986).
Тарихдиз вил вегьейла чаз аквазва хьи, Алупан чIехи буба (Нуьгь пайгъамбардин хтул) Камаран тIварунихъ галаз алакъалу яз и хуьрел Камарван тIвар акьалтна. (Эмир + ван = Эмирван, Алуп + ван = Алуван, Камари + ван = Камарван). А.Бакиханова Яфезан тамун гьайванрин, ничхиррин гъуьрчехъан тир хва Камари лезги тайифайрикай садан чIехи бубайрикай сад хьайиди кхьизва. Мад са шумуд чкада: Туьркиядин кефер пата ва гьакIни Карабагъдани ерменийриз Камарван тIвар алай хуьрер ава. И топонимар вири са пуналай арадиз атанвайди я.
Дегь девирдиз талукь тир гафарикай Камарванда хатакар, иман гвачир инсанриз лугьудай са гаф ава: «Аллагьдин аси лукIар». Дегь чIавариз талукь тир гафарикай мад са гаф: хуьруьн папари шулугъчи аялриз «чинлай нер атIанвайди» лугьуда. Имни ХIII асирдихъ, монгол-татаррин гьужумрин девирдихъ галаз алакъалу я. Монгол-татарри муьтIуьгъ жезвачир ксарин нерар атIудай.
Камарвандин халисан лезги топонимри чаз къадим тарихрикай хабар гузва: Кускъур (Муьшкуьр), Шуьмер (Шумер), Нижер, Эр дагъ, Эземет, Шагьна, Лар, СутIар, Гаргамет, Венге ва масабур. Чи эрадилай вилик лезгийри (пелазгири) икрамзавай «Асидин» тIвар алай «Эземетдин» (Аси+мет) маса тIвар «Пайгъамбардин тIул» я. «Чиле пIирни» Эземетда ава. «Къизил кIуфални» «Къелетамал» дегьзаманрин амукьаяр алама.
Шукур хьурай, советрин чIуру девирар алатна фена. Гила Камарвандин мектебда кIелзавай аялри Ругьизар, Гьуьммет ва Гьажи хьтин муаллимривай хайи дидед чIалан тарсар къачузва. Гьамиша хьиз гилани камарванвийри ватандин накьвар душманрикай хуьз алахъзава. Хуьруьнвийри гьеле 1918-йисуз большевик-дашнакрихъ галаз кьиле фейи ягъунра чIехи кьегьалвилер къалурнай. Ватандин ЧIехи дяведиз чи хуьряй 98 кас фена, абурун чIехи пай кьулухъ элкъвена хтанач. Карабагъдин ягъунрани чи 10 хуьруьнви къагьриманвилелди телеф хьана. Аллагьди чпиз рагьметрай!
Эбулфез Аливи
Къабала