Гьар са хуьруьз вичиз махсус рахунар, тIул,  адетар ва кьетIенвилер хьун малум гьакъикъат я. Варидаз хьиз зазни жуваз чидай тIигьирвияр ва ТIигьиррин хуьр авай. Заз чидай ТIигьира патав гвай хуьрера тамам тушир шакIелар(школаяр) авайла, ана тамам юкьван шакIел авай. Чи хуьрей фена ана кIелин давамрайбуру гуьгъунай институтра ва техникумра кIелунар давамардай. Балаяр начагъ хьайи дидейриз ТIигьирин «Гуьм­бет»дивай чара кан женни са адетдиз элкъвенавай. ТIигьира а чIавариз (1960 -70 лагьай йисар) Мазан ЧIулав Уружни машгьур тир. Гуьгъуьнай Нуьвуьддин Жигаровани зуьрне, кларнет ягъуни и хуьруь тIвар винизна. ТIигьирин экуь инсанарни сейлибур тир. Абурун арада заз мукьвалай чидай Шаикъ Шихкеримов, Абдулжелил Шихзадаев(Албеса абруз икир авурай), Гьусен муаллим, чаз ЭчIехуьре француз чIалан тарсар гайи Вакъиф муаллим, Элхан, Ругдай, духтур Алескер, чи профессор Фейруз муаллим, Пакудавай лезги мискидин вилик галай фекьи Алибег стха, Шагьлар Санаев ва мадни цIудралди КАСар авай. Ва ибур вири незерда къуна ТIигьиррин хуьруькай кхьини, дуьз лагьайтIа, зи рикIе кицI твазавай.

Къенин йикъан ТIигьирар КцIар райондин сур дагъдин хуьрерикай сад я. Хуьре 1690 кас ва 409-алай виниз хизан ава (ТIигьирин уба галачиз). Хуьр Каспи гьуьлелай 1700-1800 метр къакъанда КIуррин вацIун къефле пата ава. Хуьруьнвийри малар хуьналди ва келемар, картуфар цана маса гуналди кьил хуьзва.
   Хуьруьн тарих ва пун чирун патал чна цIуру хуьруьн амукьайриз, сихилрин, топонимрин ва халкъдин фолклордиз вил вегьин. Зун вацIун кьере авай ЧIуран хуруьн хандакIар, сурар, исятдани кьенчIебдин къапар хкатзавай чкада хьана ва зи архивда 50-алай виниз фотояр ава. Са пад селди тухвай, яргъалди къвайи марфари чил хана вацIухъ гуцI хьайи хуруьнвияр, чIур хьайи хуьр туна адалай виниз тулаз куьч жез мажбур хана ва гьа чIавалай муьмкин я икьван чIавалди «ЧIурал» тIвар алай хуьруьн тIвар дигиш хана. Хуьре авай варидалайни сур чIаварин сихил гьисабзавай «ЧIухар» чкIай хуьруьнвияр я. Завай хьайитIа, и катаклизм Х-ХII вишйисара хьанава. И версиядин дуьзвал тесдикьарзавай фактарикай садлагьайди, ЧIурал хуьруьн дегь сурарин амукьаяр «Къураматдин сурар»  жен ва а сурарин хурудин къванцин кIаник патаз (мийитдин кIвалин къавуз) лацу киреж ягъанвайди жен я.
Бес вучиз хуьруьн тIвар дигиш хьана лагьайтIа, идаз жаваб Къавкъаз Алупаниядин чIаварин адетрай жагъида. ГъуцIари чIурай хуьруьн тIвар дегишна адаз цIийи уьмуьрдин тIвар гудай чIалахвал авайди тир.
Садни хуьруьн цIийи чка(ттул) Гавдишан ва Гуьмбет пелериз(пIирер)  мукьвал хьунни хъсан кар гьисабзавай. Дагъдин хуьрерин этнографиядикай кхьирла, зун и фикирдал  фад-фад хквезва.
«Хуьр дагълариз мукьвал хьунивай ана сур адетрин кIевивал пара жезва ва гуьгъуьнай атай Исламдин тасир тIимил жезва». СтIурарни, Хуьлуьхъар хкудун шартIуналди. Ибур тасдикьрун патал са шумуд факт ава. Алупан чIаварин дини атрибутар хуьзвай пелерин тIвариз фикир гийила, чаз аквада хуре авай «Гавдишан пел» топоним — Гав ткIуна ГъуцIариз къурбандар гузвай пел я. ТкIур гавдин карчар са кар яз кIвалерин цIларикай куддай. Гавдишан пел Манкъулидхуьруьзни ава. Гьанани ТIигьира хьиз Яран сувариз цIаяр куда. «Гуьмбет» пелни инсанрин Гъуцариз паяр гъидай ва чпин диндин мярекатар кьиле тухвана къапар хадай пIир гьисабзава. Рагъ акъатзавай патай кьил ктуна ЧIехи Рагъ фидай патахъ цIар гузвайбуру адалай ирид гъилер элкъведа. «Абендал» (цIарцIин юкьва) са кар яз чпик галаз гъанвай къапар чIахмахдин къванерал хана, ванер (канивилер, шикаятар, дуьаяр) ГъуцIарив агакьарзавай къенчIебдин, шуьшедин, керамикадин кIусар тадай адет къенин юкъузни давамзава. Гумбетдал ийизвай гьерекетар ва лугьузвай гафари и адетар Алупан чIаварилай амайди тесдикьарзава. Маса хуьрера квадарнавай сур чIаварин адетрикай садни ТIигьира ама. Дишегьлийри чин Шар сувухъ, Басар сувухъ элкъуьрайла шалинив сив кIевда. И кар пак сувуз икрамин лагьай чIал гьисабда. ТIигьирар сур чIаварин хуьр хьун субутзавай делилрикай садни и хуре суварин няниз гьар веледдин тIварцихъ шем акъудин я. Куьне са легьзеда хиялдиз гъваш. Йифен мичIер я ва чпин веледрин бахтаварвал канзавай диде-бубайри агъзурралди шемер кана мичивал дугурна, экуьвилихъ ялзава.  ТIигьира къенин юкъуз уьмуьрзавай сихилрин тIварарни пара кьетIенбур  я. И кар кIилиз акъудуниз заз кумекай  яшар 100-ав агакьзавай Гьусейн муаллимдиз ва Гьесратов Вакъиф муаллимдиз разивал ийизва.

СИХИЛАР
(ПОТРОНИМАР)

Кьилей за лугьун хьи, ТIигьира авай сихилрин парабуруз чпин эпитетар –  характердин лакIабар ава.
-МАГЬМУТАР – хуьре авай варидилайни чIехи сихил. (Сихил – са хел) 50 – 60 кIвал.
-ЧIУХАР – ЧIурун хуьруьн сур чIаварин сихил.
-ШИТIИЯР – Са садан пад къадайбур, акадар тийидайбур.
-МИРЗЕЯР – Савад авайбур, абур Къубадин Ханадагъ хуьрей атайбур гьисабзава.
-КАРКАЧИЯР – Храдайбур (пекер, сумагар) Дагъустандай атайбур гьисабзава.
-ЯХУЛАР —  Дагъустандай куьч хьайибур.
-МАДАГЪАР —  Мурадагъадинбур —  дагъустанвияр.
-ТУЬКЬУЬЛАР —  Пирнезерар —  Жафарар.
-ФЕКЬИЯР – КчIан хуьрей атайбур.
-ГЬАЖИЯР —  Дагъкьван авай аш канда — лугьудайбур.
-ПАРТИЯР –
-КЪЕНЕЪАТАР – Мадар ийидайбур.
-ИБИЛАР – ТIигьиржалай буран кулаваз атайбур.
-БУБУТIАР – Гъавурда авачиз рахадайбур.
-МУТIАР –
-АЦИЯР – КьантIар мукьаллайбур.
-Чувалар –
-КЬЕПIИРАР –
-МИШИЯР –
-БАЛАКЪАРДАШАР –
-КАШУЯР – МукIатIдал къуьл акайдайбур.
-УЬЗДЕНАР – Цавай фидайбур.
Квез аквазвайвал ЧIуран хуьрей Тула ТIигьира хуьр ктур ЧIухрин патав Дагъустандай, Къубадай, ТIигьиржалдай, Кчандилай атайбур артух жезва ва ТIигьирар арадал къвезва. ТIигьирар хуьруьн этималогиядик экъверла  зун Тагьир гафунин Араб чIалалди «Тагьир – рехъ физвайбур — путник» ачухвилел дуьшуьш хьана. Нивай лугьуз жеда кьван, белки Арабрин Халифатдин девирда хуьре амукьзавайбур, яни рехъ физвайбур артух хьуниз килигна хуьруьз Тагьирри — яни рехъ физвайбури ктур хуьрни лугьун мумкин я.

ХУЬРУН  УЬРУЬШРИН  
ЧКАЙРИН ТIВАРАР
(ТОПОНИМАР)

Рагъакъатдай пад.
Ачар, Эрсилар, Магъ, Ягъун тул, Дувшан, Садулан тахта, Хпер кам, Веледан ара, Маркъу, Шамкьалан кам, Мурк амукьдай кам, Тахта.
Леф пад.
Михьи чин, Пуд пIинцIар, Лигъ авай тIун, ЧIаф, Атларбасан.
Рагъ акIидай пад.
Къуру муьгъ, Атад кьал, Сидит векьер, Буз кам, НацIан кам, Байрамалидин кам, Банд алай кикер, Хъуьрер сув. Гавдишан.
Къефле пад.
Герендин пел, Ирперин кам, Мусадин векъер, Гуьмбет пел (пIир), Суван кьалар, Ярметан кIунтI, Хев, Талибан векьер, Ирид булахдин кам, ГуцIан хев.
Хуьрун лакIаб.
ТIигьрвийрин  лакIаб – БИШИБУР я. И лакIаб гьикI атана хуьруьнвийрал алкIанатIа чир хьун патал вун герек фена ЧIуран хуьруьн вацIун кьерен тепедал къвазна канда. 2000 метрдилай виняй кьил кутуна авахьинвай ван ва йигинвал пара жезвай вацIун ван акьан пара я хьи, ваз патав къвазнавайдан ван хквезвач. Гаф авачиз ван татайла инсани патав гвайдан сивиз килигна ГЬААН? – лагьана жузун хъийида. Гьавиляй  ТIигьирвийрин парабури гьич вичизни хабар авачиз, са гаф лагьайла ГЬААН лагьана жузун хъийида. Малум кар я, и гьерекетдиз патав гвайда… -вун биши яни?- лугьуда.

БУЛАХАР – ВИРЕР
(ГЬИДРОНИМАР)  

МискIин булах, Чепер вир, Къараханан булах, Гьасанан булах, Шамкьалан вацI, ПIир квай тарар булах, ЧIафун хвал, ТIигьиррин вацI, Къуру мекъуьн вацI, Бадаман вир, Чакан вир, Гирде вир, Шималан булахар, МацIан камун булах, Къав алай вир, Чубан камун булах, Байрамалидин камун булах, Геренд булах, Ирисрин камун булах, Кабашан камун булах, Ирид булахар.
ТIигьир булахрин ватан я ва хуьруьнвийри и ятарикай кьенятвилив менфят къачузва. Тигьирри чпин гуж ва чил келемар цан патал серфзава. Гьавиляйни Тигьирар чи дереда виридалай вар-девлет авай хуьр я. Куьн чIалах жеч хуьре 150-алай виниз «пат –пат» (Т- 16 маркадин тIун вилик галай трактор) ава.
ТIигьиррин къуртарал самбар келемдин кIаншар хкадарнава. Са пул авайди вилик акъатна са мини регъвер эцегайтIа, келемдин кIаншарикайни малариз йем хъижедай. Гаф чкадал аватда лугьуда бубайри. Вилик вахтара хуьруьз, вад регъвер авай: Ибур Макьан, Юкьан, Ширифан, Алиман регъвер ва гуьгъуьнай хьайи экверин регъвер я.

ХУЬРУЬН ПIИРЕР
(ЭВЛИЯНАР)

ЧIафан пIир, ЧIуран пIир, Идрисан пIир, Абдулжабаран пIир, Гуьмбет пIир, КIунтIаллай пIир.

P.S.  
Играми кIелзавайбур, гаф авачиз са юкъуз фене ТIигьирар акуна  макъала кхьин залан кар я ва заз чизва хьи, зи макъаладик татугайвилер пара гала. Садни тарихдин призмадай килигайла чаз пара крар аквазва. Къенин юкъуз ТIигьириз — Дуьз Тагьир кхьизва. Чи пара хуьрерик ашагъы, юхары, бейуьк, кичик акалнава. Суьлейман пайгъамбардин тупIалдал кхьенвайди фагьумдиз хкваш. Жезвай крар я.

Абир ЭчIехви,
ТIигьирар,
abir.tagirov@mail.ru