-СтIал Сулейманан тIварунихъ галай гьукуматдин лезги муздрамтеатрди эцигнавай цIийи тамаша квекай я? 

-Алай девирда чи халкьдин вилик акъвазнавай проблемайрикай! 

-Адан тIвар вучиз «Аюхар» я? 

-Вучиз лагьайтIа, чи халкьдин арада чеб яргъалай акурла бегьем инсанриз ухшар къведай, амма руьгьдин дуьня пIваркI гьатнавай чIуру кIерецдин къен хьиз пичIи тирбур, далдамдин пикI хьиз ичIи тирбурни ава!

-Ахьтинбур халкьдин арада гьамиша хьайиди тушни?

-Хьайиди я: сад, кьвед! Гила и дуьняда чпин ролни чка салара акIурнавай аюхрин ролунилайни чкадилай артух туширбур гзаф жезва! Абурун тIул ачухна жемятдиз къалурун герек я!

 -Вуна дуьз лугьузва!

Заз лезги театрдин сегьедал эцигнавай «Аюхар» тIвар алай цIийи спектаклдикай ихтилатдик театрдин фоеда тамашадиз билет къачун патал нупада акъвазнавай кьве касдин арада хьайи и диалог тикрар хъувунлай кьил кутаз канзава.

Чун гъавурда авайвал, са патахъай инсанар къвез са патахъайни абур хъфизвай и фани дуьняда уьмуьрзавай гьар са цIийи сихил чпин чIехи бубайрин тIварциз лайих хьана канзавайди аксиома я. Анжах алай аямдин къилихар масадбур хьанва: кьуд патахъ «массовая култура» тIвар алай тIегъуьн чкIизва, «къенин дуьня информациядиз иесивалзавайбурун дуьня я» лугьуз гьарайзавай са чанга гьатдай тилитди чилин винел балкIанар гьалзава. И гьалара дуьнядиз цIийи сорт инсанарни атанва. Вуч я абурун тIулда гьатнавай цIийивал? И цIийи сорт инсанриз вичин халкь, бубайрин адетар, хесетар чизмач. Абуруз чпин ваъ, масадбурун диде-бубайрин къилихар кьабул я. Абуруз дидедин чIалал рахаз чизмач, халкьдин манияр лугьузни, абурухъ яб акализни регъуьзва. Абуруз «салам» гуз чизмач, адан чкадал сада-садаз «смс» ракъурзава. Абур мобилникринни, компютеррин есирар хьанва… 

Чингиз Айтматова «манкуртар» тIвар эцигай и цIийи сорт инсанар чи халкьдин арадани ава. ЧIуру кар ам я хьи, абур сад-кьвед туш. Абур къвердивай гзаф жезва, тIегъуьн чкIизва – эпидемиядиз элкъвезва. 

«Аюхар» — алай аямдин тамаша я. Ина, санлай къачуртIа, алай девирда чак къалабулух кутазвай са шумуд месэла къарагъарнава: халкьдин ацукьун-къарагъун, културадин дережа, ирсинизни тарихдиз мунасибат, эдебдинни ахлакьдин ивирар авай гьалар…

Кьуд паюникай ибарат тир тамашадин (комедия — водевилдин автор писател-драматург Фейруз Беделахтул, режиссор Дагъустандин халкьдин артист Мирзебег Мирзебегов, чIугар Майтаб Мамедова, композитор Мевлуьддин Хаиров я) сюжет куьрелди ихьтинди я: вакъиаяр Дербент шегьерда экстресенс Кабашан (рол Дагъустандин халкьдин артист Ибрамхалил Рамазанова тамамарзава) кафе-салонда кьиле физва. Жуьребажуьре кьуьруькралди инсанрин кьил чIурна абурун жибинра гьахьзавай Кабаш абур-гьая, эдеб-ахлакь, инсанвал-касвал квадарнай са тип я. Жигьил дишегьлияр тир Гимиш пикеди (рол Дагъустандин лайихлу артист Фаризат Зейналовади тамамарзава), Къизил пикеди (рол артиска Элмира Къарахановади тамамарзава) ва гьакIни жигьил руш Эквера (рол артистка А. Керимовади тамамарзава) и салонда кIвалахзава. Гимиш пикедизни Къизил пикедиз и салонда гьар юкъуз чпиз аквазвай цIийи девирдин гибридар тир «итимрин» къилихрикай кирих я, абурун амалар дакан хьанва. Абуруз ван къвезва хьи, экстрасенс Кабаша рикI акъвазна кьенвай са касдин цаварал хъфизвай руьгь Вацран патав агакьнавай чIавуз, адан юкьвал цIил вегьена, ам ял хъувуна чилел хканва. А руьгь лезгидин хура хтунва, итимдал чан хканва. Экстрасес Кабашан гьунардал чIалахъ тир дишегьлияр, адан патав физва, адаз минетзава: «Алатай асирра руьгьер цаварал хъфенвай куьгьне девирдин халис жигьилрикай – халис итимрикай са шумуд кас чилел авуд хъия Кабаш халу! ТахьайтIа, чун гъуьлер-хзанар авачиз амукьда!» Экстрасенс Кабаш и амалди кьил кьадайдал вич чIалахъ тахьайтIани, ада дишегьлийриз «ваъ» лугьузвач, и кар пулунихъ кьилиз акъудда лагьана хиве кьазва. Ада куьгьне девирдин жигьилрикай са шумуд кас чилел рахкуррай лугьуз гъуцариз шазда ийизва. Экстрасенсди вичин шазда куьтягь тавунмаз и чIавалди чилин винел тахьай са кар-са аламат жезва: адан ракIарин вилик цаварилай къене Алпан пачагьдин кьушунда агъзурни вад виш йис идалай вилик аскервалнавай жигьил гада авай сандух аватзава. И аскер (адан тIвар Сакас я, рол артист Казбек Думаева тамамарзава) халисан итимдин тIул авай кас я. Гьавиляйни адаз къе чи жемят авай гьалар кьабул туш, къенин «гибрид итимрин» амалар акурла адавай эхиз жезвач.

Фикир-фагьум анжах пулуникай тир экстрасенс Кабашаз Сакас цаварилай хтанвайди хьиз ваъ, советрин гьукумат атай чIавуз вичин къизилар са гьинал ятIа чилик чуьнуьхна чи уьлкведай катнавай кулакдин хтул хьиз жезва. Ада Сакас вичин бубайри чилик кутуна кIевнавай къизилар хукудна хутахиз хтанвайди хьиз кьабулзава. Кабаша адал вичин хва Кьекьел (рол артист Валери Сулейманова тамамарзава) гьалдарзава: вуч кандатIани ая, къизилар кIевнавай чка чира!

Я къизилрикай, яни алатай агъзурни вад виш йисан къене дегиш хьанвай дуьнядин амалрикай, чIур хьанвай, куьлуь хьанвай характеррикай, манкуртрикай хабар авачир Сакас вичиз канзни-даканзни абурухъ галаз дяведиз авалзава. Чин-чинал акъвазнавай и кьве дуьнядин — алпанрин михьи дуьнядинни къенин кьацIай дуьнядин арада къал гьатзава. Сакаса Кьекьелан, Кабашан тIул патав гвайбуруз ачухна къалурзава, абур аферистрин пацукай хукудзава. Лап эхирдай Сакас — и михьи лезги кьуд-вад виш аскерни галаз хтана чилин винел эвелен михьивал туьхкIуьр хъувун патал, касвал хуьн патал мадни цаварал хъфизва.

Эминат Загьирбегова,
Дербентдин лезги муздрамтеатрдин литературадин паюнин чIехиди