Гьар са тIалдиз эхда рикIи,
Чаравилин тIал тахьурай.
Эцигдайди кIвалин цал хьуй,
Чаравилин цал тахьурай.
Уьмурди заз гузва къилав,
Писни хъсан санал къвалав.
Дишегьлийрин кьилел чIулав,
Чаравилин шал тахьурай.
Жузуз вучиз шезва Самур,
Лезгистандин хура гапур.
ВацIарикай чилер атIур,
Чаравилин хвал тахьурай.
Элдин гаф я – Рагъ хьухь шаир
Мегькемвилиз ракь хьухь, шаир.
Садвиликай рахух шаир,
Чаравилин чIал тахьурай!
Ада вичиз хас тир интонациядал лагьай и шиирдин гьар са цIар зи рикIяй фена мефтеда гьатна. Мад садрани и шиир зи рикIелай алат хъувунач. Гьа йикъалай инихъ за пара межлисра и шиир лугьуз хьана. Вирида автор хабар кьадай. Жегьилриз Гьилал чидачир, чидайбуру ам гьина ава лугьуз хабар кьадай ва чпин патай саламарни лугьун тIалабдай. Садбуру Гьилал муаллимдиз икьван хъсан шиирар авайди ян лугьуз хабар кьадай, парабуру и шиир чпиз кхьена це лугьудай. И шиирди рикIихъ хкIур тавур кас гьеле икьван чIавалди зал гьалтнавач.
ЯхцIур йис хьайидалай кьулухъ Ватандикай, жуван аял ва жегьил чIавар фейи чкайрикай къакъатна гъурбатда кIвал кутуна ацукьун пара четин кIвалах я. Гьар са итимдилай и кар алакьни ийидач. Гьилал муаллим и кардиз мажбур хьана.
Гъурбатни вичин гин ахъайна ви рехъ хуьзвай чка туш. Анра вичин къайда-къанунар, ацукьун-къарагъунар ава. Жегьил чIавара абурухъ вердиш хьун акьванни четин жедач. Аялар гьеле бубадиз куьмек гудай яшарив агакьнавачир, абуруз чпизни куьмек герекзавай. Гьилал Кцара авай вичин бубадин кIвал маса гуз мажбур жезва. Вичин вири аялвал, жегьилвал фенвай, бубайрин ва чIехи бубайрин ни квай, КцIарин юкьни-юкьвал алай кьве гьавадин кIвалер.
Эхь… Идалди вири проблемар куьтягь хьанайтIа вуч авай? Гъурбатда кIвал туькIуьрнавай, аялрив кIелиз гана кIвачел акьалтIарнавай чIавуз кьисметди уьмуьрдиз мад са кьацI гузва. Гила Гъуцари адан гъиляй чIехи хва — Эмин хчузва. Эхь… Вичиз вичин бизнес хьанвай, ипотекадай кIвалерни машинни къачуна мехъериз гьазур хьанвай Эмин хва: Сифте хва, рикIин мурад Эмин.
Уьмуьрди заз гузва къилав,
Писни хъсан санал къвалав.
Дишегьлийрин кьилел чIулав,
Чаравилин шал тахьурай.
ЧIехи гъуцари вичиз кани бендедиз гьикьван чIехи дерт гайитIани а дерт эхдай сабурни гуда. Ша чна адан вичин гафарихъ яб акалин:
“За гъуцариз алхишзава: дидедиз хьайи йикъалай зи япарихъ лезги чIалал рахадай ванер галукьна. Дидеди алахъна сифте гаф чирдай, «Буба!» Дахди: «Диде лагь!»- лугьудай. РикIел аламач, за гьи гаф сифте лагьанатIа. Зун кIвалин гъвечIиди тир, вахарини, стхадини заз виридалайни вилик гьа и кьве гаф чирна. Акьулди атIайла и кьве инсандин чIехивал кьатIана за-Халкь, Ватан гьабурулай авалзава. Гьабуруз кан хьайитIа, веледрикай ватанпересар жеда, тахьайтIа-ваъ.»
1954-йисуз КцIар шегьерда дидедиз хьайи Гьилал Аскерова 1971-йисуз гьа шегьерда 1-нумрадин юкьван мектеб акьалтIарна. 1972-1976 йисара В.И.Ленинан тIварунихъ галай АПИ-да филологиядин факултетда кIелна. Пуд йисуз ГадацIийихуьруьн мектебда тарсар гана, ахпа «Къизил Къусар» газетдин редакцияда кIвалахна. 1993-2000 йисара Дербентда уьмуьрна, ина Лезги театрдихъ къуьн кутуна, институтра лекцияр кIелна, «Юждаг» институтдин кIелунрин частунин началник хьана. 2001-йисалай Волгоград шегьерда ацукьнава.
И мукьвара вичин пудкъад йис къейднавай зариди вичи уьмуьрда авур ва ийизмай крарикай ихьтин малуматар гана:
«ГъвечIи чIавалай заз чи кIвале зарияр, композиторар, художникар аваз акуна, абрун шииррин, халкьдин кьисметрикай ийизвай ихтилатрин ван хьана. Мектеб куьтягьайла зун райондин газетда акъатнавай са шумуд шиирдинни новелладин кирам тир. Гуьгъуьнин йисара зи чIалар, макъалаяр, рецензияр Азербайжанда ва Дагъустанда акъатзавай газетра, журналра, алманахра чап хьана. Кьилди ктабар акъудиз хьаначтIани, кIелдайбуру зи кхьинар пис кьабулнач. Халкьдин гьерекатдик квай йисара КцIара гьукуматдин Лезги драмтеатр, хайи чIалан муаллимар гьазурдай техникум ахъаюн, шегьердин куьчейриз халкьдин тIвар-ван авай векилрин тIварар гун патал авур алахъунар за зи уьмуьрдин кьилин вакъиайрай кьазва. Алай вахтунда зи чIехи буба, революционер, зари ва кьегьал КАС Нуредин Шерифовакай лезги ва урус чIаларал кхьизвай ктабдал кIвалахзава.»
-«Зун «Къизил Къусар», «Самур» газетра са шумуд шиир акъатнавай студент тир. Гьар шиир акъатайла барка ийидайбур жедай, амма за чинеба са тIал чIугадай. Яраб зи цIарар вучиз дигишарзаватIа? Са сефер зун КцIара редакциядиз шиирарни гваз фейила, сифте акур Гьилал муаллимди хушдаказ кьабулнай. Вичин патав ацукьарна вири шиирар кIелна ахпа цIарара авай татугайвилер къалурнай. Шииратдин къайдайрикай, поэзиядикай са кьадар раханай. Теориядин ктабарин тIварар ганай. И гафар заз ван къвез, зи вилер ахъа жезвай. Са шумуд шаирди зи шиирар кIелнавайтIани, шиирда пай хьун, рифма, редиф вуч ятIа Гьилал муаллимдилай гъейри садани лагьаначир. Зун Бакудиз хтайла фадвилелди лагьанвай ктабар гъиликди ийин патал филалогиядин студентрин патав звернай. Къенин юкъузни а ктабар за кIелзама, столдин винел ала. Ахпа за кьатIана, нивай хьайитIани и кар жедач кьван. Вучиз лагьайтIа, РИКI агакьдач. Зи рикIни секин хьанай, мад садани зи шииррин цIарарни дигишарзамачир. Заз рехъ къалурай Гьилал муаллимдин чан сагъ хьурай, лугьузава за гьамиша. Гьавиляй, къе заз шиирар ракъурзавай жегьилриз эвел шиирдин татугайвилер лугьуда, вучиз дигиш хьана кан ятIа гъавурда твада, меслятар гуда».
Чи журналдин коллективди, а гафунай лезги литератур кIватIал «Марвардини» чи играми заридиз пудкъад йисан юбилей мубаракзава ва журналди арадиз гъанвай «Лезги халкьдин дамах» диплом адаз гузва.
Къурбаналийрин Камран
Са мани зун буржлу я ваз
Са мани зун буржлу я ваз, Ватан зи,
Ислягь чIавуз ви шадвилиз элкъведай.
Дар йикъара пайдах хьана женгинин,
Элдин сиве гьар гаф кьин хьиз къекъведай.
Са мани зун буржлу я ваз, хайи халкь ,
Къалурдай хва-веледвилин мизанар.
Хуш тахьайтIа адан аваз, хайи халкь,
Къакъатиз хьуй завай яргъаз инсанар.
Са мани за пешкешда квез, инсанар,
Багъишдай хьиз тара пешер гатфариз.
Алпандив хьиз алугарда душманар,
Дустарал за нур экъичIда гафарин.
ВИЛЕРИЗ КЬИЙ
/Гъезел/
Гьар вил акьурла къачузвай зи чан вилериз кьий.
Заз гагь хъуьредай, гагьни перишан вилериз кьий.
РикIиз чинеба хуш ятIани захъ ви дарихвал,
Заз вун такурай садрани пашман, вилериз кьий.
РикI-дегьне, кьурай вацI хьиз ава хъел я лугьуз вун,
Дидар хъуьрурай курна и гьижран, вилериз кьий.
Гьамга ятарин гъам квай аваз къвез агакьзава,
Туьнбуьгь ква адак, къвезвани ваз ван,вилериз кьий?!
Валлагь, Гьилалаз хъуьтIуьн юкъуз куьгьне дегени,
Ашкъи аватIа, жез я гуьлуьшан, вилериз кьий!
РЕхъ АМАЧ, ХВА…
Вун галачиз физва йикъар, гьафтеяр,
Ихьтин дуьня къулай туш заз, таниш туш.
ЧIаларихъни кумач чIунар, бафтаяр,
Вун амачир дуьнядихъ зун вердиш туш.
Дарих яз вахъ къекъвена зун рекьера,
А шегьрейри зун ви патав гъанач, хва.
Квахьна жигъир тама, чуьлда, векьера,
Рекьерикай рикIиз чара хьанач, хва.
ВикIегь кьегьал хьанвай вакай, амма за
Дамахзавай тариф тийиз, чинеба.
… Хесетда зи чIуру къилих ама са-
Алакьзавач ишез завай эквеба.
Луварик кваз хайи диде-бубадин,
ВерцIи бала, элкъвенай вун итимдиз.
Заз рик-дуркIун гузва элди, убади…
Женни чара хва амачир етимдиз?..
Чаравили сагъ тежер тIал ганва заз.
Къе чи кIвал-югъ, чи бинеяр чара я.
Ви сурукай цIийи адрес хьанва заз,
Чи адресар, чи дуьняяр чара я.
Атанва зал хва кьейи кас лагьай тIвар,
Вун ахквадай умударни амач, хва.
Агал я заз ви дуьнядин рак-дакIар,
Ваз зи патав хкведай рехъ авач, хва…
КЬИЛНИ ТУМ
(Хкет)
Вичин вердиш рекьелди
Физвай валарай гъуьлягъ.
Садлагьана адан Тум
Акъвазна Кьилин хъиляй,
Аруш хьана шуьмягъдин
Тик акъатай тIваларал,
Лагьана:
-И чIавалди
Вун хьана кьил Гъуьлягъдин,
Хьана зун ви чIаларал.
Къе
Зун я кьил!
Ибалди!
Дуст кас, ша зи гуьгъуьна.
Гьатна вилик, фена Тум,
Валар-цацар талгьана.
Кьилел яман гьал гъана,
Вилерай акъатна гум.
Шел-хвал ийиз авай Кьил:
-И кардилай къачу гъил,
Я рехъ чидач, я хвал ваз,
Чухвана зи чин, кьве вил,
Гьар камунал акIиз цаз.
Жаваб гана Тумуни:
-Чир хьанан и чIавалди
За чIугурбур?
Ибалди!
Зазни кьил хьунин лезет
Чир хьана гила гьелбет…
…Гаф сивемаз гьахьна цIуз,
Амукьна Тум куз-хкуз.
Хамарни хьана кармаш,
Шехьна Гъуьлягъ:
-Я кIамаш!
Захъ я тан, я чан кумач,
Хьана уьмуьр зи тараш…
Наши касди, рикIел хуьх,
Цайи никIе сил жедач.
Садрани, дуст, чIалахъ хьухь,
Тумуникай кьил жедач.
БИТАВВАЛ
Зун гъилер ахъайна патарихъ,
Акахьна Самурдин ятарик.
Дамаррай атана авахьна,
Кьве патан тIал рикIик какахьна.
Заз акI тир, асирри къакъудай,
Тарихдин сегьнедай авудай
Зи ватан
Зун хьана агудайд-
Кьве кьерен шим гъута чуькьвена!
И югъ заз кьисметди кхьена,
Садвилин цери зун чуьхвена.
ухшар жедач
Вуч кар ятIа, ухшар жедач садрани
Са дидеди хайи, хвейи веледар.
Гьа кьветхверрин буйни, суйни сад яни,
Ухшар жедач, ухшар жедач хесетар.
Сад алахъда рикI шадариз датIана,
Сувар жеда гьар йикъакай дидедин.
Садаз гьинай бягьсебвилин пай ганай?
Гьар камунал гуз рикIиз къай дидедин.
Диде Чил, ви веледар я югъ, йиф хьиз:
Садан къилих чIулав, сад рагъ куькIуьда!
Сада даим мелгьемда ви хирериз,
ЦIийи хирер хъийида вал муькуьда…
КУЬРУЬ ШИИРАР
Жегьилвилин жигъир кьилиз акъатда,
Гзаф амач, завни зи зул агатда.
РикIни вилер амукьда вал гьейран яз,
АватайтIан къуватдайни такъатдай.
* * *
Цуькзава лугьуз хъуьтIуьн йикъара,
Дамахна гзаф кIвалин цуьквери.
Амма гатфарихъ сефил яз пара
Вил хьана гъенел,
Акваз дакIардай
Къизилгуьл хъуьрез, рахаз нуькIерив.
* * *
Чаз акI жеда, уьмуьр эхир авачир,
Куьтягь тежер са югъ хьиз йиф галачир.
Дерт авачиз харжда чна вахтарни…
Гьайиф, и кар дуст кьейила хьана чир.
АЧКАР
Гьикьван чIав я, къацу тамай
Ван къвезмач вун рахар, ачкар.
Кьунва, белки, хъелна чакай,
Макан кьуру рагар, ачкар?
Килигайла нишравдин циз,
ЧIагай тамар акваз гам хьиз.
Хъфенва жал, гуьрчегвилиз
Бахшна вичин рангар ачкар?
Туна зун икI вил рекьеваз…
Харуди, ни сеперна ваз?
Минет хьурай, хъша галаз
Стхаярни вахар, ачкар.
ЦАВАЙ ПУД ИЧ АВАТНА…
Мах эхирдиз акъатна,
Цавай пуд ич аватна.
Пайна абур бубади:
-Кьве ич хьуй кьве стхадиз,
Садни вахаз-Севилаз,
Алахьрай куь гевилар.
Тек Эминаз хьанач хуш.
Мурмурна:
-Зун рази туш.
Къахчу ичер, хьурай ваз,
Ахъай хъия са мах чаз.